اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم
بسم اللّه الرّحمن الرّحيم
مرحوم مجلسي روايتي را از امام محمد باقر عليه السلام نقل ميكند. اين روايت، در ديگر منابع روايي، همچون كتاب كافي، امالي شيخ مفيد و وسائلالشيعة آمده است. حضرت فرمودند: «لا دين لمن دان بطاعة من عصي الله، ولا دين لمن دان بفِرية باطل علي الله ،ولا دين لمن دان بجحود شئٍ من آيات الله»
كلام گهر بار امام محمد باقر عليه السلام متشكل از سه جمله است. حضرت در جمله اول ميفرمايند: شخصي كه اطاعت از افرادي كه مرتكب معصيت خدا ميشوند كند، دين ندارد. دينداري فقط در اين نيست كه انسان وظائف شخصي خودش را انجام دهد. نه، بلكه در اينجا به معناي بها و اهميت دادن و ارزش قائل شدن براي افرادي كه مطيع و فرمانبردار خدا هستند، و در مقابل اطاعت نكردن از كساني كه اهل معصيتاند و مطيع خدا نيستند، ميباشد. بايد توجه داشت، فرمانبرداري از افرادي كه مطيع خداوند نيستند و به انحاء مختلف معصيت خداوند را ميكنند، اساس دين را نفي ميكنند. حضرت تعبير به « لادين » ميفرمايد؛ نه اينكه تعبير بفرمايند اين آدم عاصي است و يا خدا او را عذاب خواهد كرد، حضرت با تعبير به « لا دين » ميخواهند بفرمايند: دين به اصل اعتقاد و شرع برميگردد، يعني مثل اينكه اين شخص اصلاً معتقد به اين شريعت نيست. بنابراين، جمله «لا دين لمن دان بطاعة من عصي الله» به معناي: دين ندارد، ايمان و اعتقاد ندارد كسي كه نزديك به اطاعت از اشخاصي كه معصيت خداوند را ميكنند، ميشود.
دينداري و اطاعت خدا
سپس حضرت در ادامه روايت ميفرمايند: « ولا دين لمن دان بفِرية باطلٍ علي الله». فرية را به دو گونه ميتوان خواند، اگر آن را فِرية بخوانيم، از افترا ميآيد و در لغت به معناي دروغ و تهمت و بهتان و امثال اينها ميباشد. و اگر آن را فَرية بخوانيم به معناي غوغا و داد و فرياد ميباشد، نميدانيم مراد حضرت كداميك است؟ «لا دين لمن دان» دين و اعتقاد ندارد كسي كه نزديك شود «بفِرية باطلٍ علي الله» يا «بفَرية باطلٍ علي الله». يك وقت شخص افتراء و دروغ به خدا ميببندد مطلبي را كه خدا و پيغمبر خدا نفرموده به آنان نسبت ميدهد؛ - چون پيغمبر هم از ناحيه خدا بيان ميفرمايد «وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى و هرگز از روى هواى نفس سخن نمىگويد آنچه آورده چيزى جز وحى نيست كه به او وحى شده است [1]»- و يا شان امام عليه السلام فقط تبيين دين الله است، لذا هر چه ميفرمايند از ناحيه خدا ميباشد، ازاينرو اگر انسان مطلب دورغي را به طور محكم و قاطع به شرع نسبت و افترا به شرع ببندد اين شخص دين يعني ايمان و اعتقاد ندارد؛ بنابر آنچه گفته شد، مقصود از افترا فقط افترا به خدا نيست، چون ما بيان خدا را از طريق پيغمبر ميشنويم و ائمه اطهار آنها را براي ما تبيين و بيان ميفرمايند، لذا اگر كسي دروغ ببندد كه امام اينجور ميفرمايد و يا نظر امام اينطور است، اين هم افترا به خدا محسوب ميشود. بايد به اين نكته اساسي توجه داشته باشيم كه گاهي از اوقات ما بيش از اندازه براي اجتهادات خود بها و ارزش قائل هستيم، يعني ديگر اجتهاد نيست، در واقع ابداع رأيي و در مقابل رأي امام نظر دادن است « ولا دين لمن دان بفِريةٍ باطل علي الله» دين ندارد كسي كه مطلب دورغي را به خدا نسبت ميدهد. و اگر فَريه باشد به معناي غوغاء و فرياد است «لا دين لمن دان بفَريةٍ باطل». دين و اعتقاد ندارد كسي كه غوغاي باطلي را در برابر خدا به جريان بيندازد، يعني يك سر و صدا و غوغاي باطلي را به راه بيندازد. واژه «علي الله» به اين معنا كه در مقابل خدا اين غوغا و داد و فرياد به كار گرفته شود.
دينداري و پذيرش آيات الهي
در آخرين فراز امام عليه السلام ميفرمايد: «ولا دين لمن دان بجحود شئٍ من آيات الله» دين ندارد كسي كه «دان بجحود شئ» جحود به معناي انكار و تكذيب است يعني چيزي از آيات خدا را انكار و تكذيب كند. توجه داشته باشيد فرمايشات حضرت امام باقر صلوات الله و سلامه عليه، براي مردم عادي نيست، هرچند در برخي فرازهاي آن برگشت به مردم عادي هم دارد و مردم عادي در آنها نقش دارند اما نسبت به روحانيون و افرادي كه مانند ما با دين سر و كار دارند، بيشتر برگشت ميكند. چرا؟ چون آنان بوي دين ميدهند و در واقع بيان كننده و مبين دين و آئين خداوند هستند و آيات خدا را براي مردم تشريح ميكنند، ازاينرو، خطاب اين حديث شريف بيشتر با آنان بيان كننده دين خدا هستند ميباشد. به همين جهت بايد ديندارها و افرادي كه به دين منتسب هستند با دقت مواظب اعمال و رفتار خود باشند كه چه چيزي از آنها صادر ميشود؟ آيا آنچه از آنان صادر ميشود به تناسب شخصيت شخص ديندار است، هر كسي در حد خودش از مراجع بزرگوار تقليد گرفته تا افرادي كه احكام و مسائل شرعي را پاسخ ميگويند، و يا شبهات و مشكلات مربوط به جوانان را بيان و جواب ميدهند، و يا كساني كه وعاظ و روضه ميخواند؛ هيچ تفاوتي نميكند همه در يك رديف كار انجام ميدهند. اگر در اين كار آن طور كه امام باقر صلوات الله و سلامه عليه ميفرمايد: «ولا دين لمن دان ...» اين نكته در بيان حضرت بسيار مهم است، دان به معناي نزديك شدن است. به همين جهت مراد حضرت از «ولا دين لمن دان بطاعة من عصي الله ...» آن است كه آنقدر اين موارد شنيع و زشت است و آنقدر اين موارد پيش خدا مغبوض و منكوب است كه شارع مقدس نميخواهد كسي نزديك شود به افرادي كه اطاعت از افراد معصيت كار ميكنند. كأن حضرت باقر صلوات الله وسلامه عليه ميخواهد بفرمايد: طاعة من عصي الله و فرمانبرداري از كسي كه اطاعت از غير خدا و افراد معصيت كار ميكند - نعوذ بالله- كه هيچ، بلكه شما نبايد نزديك به كسي كه مطيع خداوند نيست، شويد. «من دان به فِريةٍ باطلٍ علي الله» دين ندارد كسي كه نزديك شود نه اين كه - نعوذ بالله- افترا به خدا بزند، بلكه بنابر اين كلام مبارك امام عليه السلام حتي اگر كسي نزديك به كساني كه افترا و دروغ بر خدا ميبندند شود، دين ندارد. «لا دين لمن دان بجحود شيء من آيات الله» دين ندارد اگر كسي نزديك شود به جحود و انكار كننده آيات الهي و نشانههاي خدواند، نه اين كه - نعوذ بالله- آيات الهي را تكذيب كند.
دو جهت است در فرمايشات حضرت باقر عليه السلام بايد خيلي مورد توجه و تاكيد قرار گيرد: اول اين كه - همينجور كه عرض شد- افرادي كه از بقيه مردم بيشتر در معرضيت نسبت به اين جهات سه گانه قرار دارند مانند روحانيت و ... بايد به همان اندازه بيشتر مواظبت در اعمال و رفتار خود داشته باشند، چراكه كسي كه در معرض اين جملات سه گانه( عصيان، فرية و انكار آيات الهي) ميباشد ممكن است نزديك به آنها شود.
جهت دوم اينكه فرازهاي سه گانه حديث شريف مطلق است؛ يعني حضرت نميفرمايند اگر كسي از روي سهو و يا از روي غفلت اين امور را («دان بطاعة من عصي الله» يا «دان بفِريةٍ باطلٍ» يا «دان بجحود شئ من آيات الله») انجام داد حديث شامل او نميشود، بلكه اين سخن مطلق است و شامل همه موارد سهو، غفلت و عمد ميشود. فعل «دان» به معناي نزديك شدن ميباشد؛ لذا ممكن است در مواردي اين شخص واقعاً نخواهد به تكذيب آيات الهي برسد اما مسيري كه انتخاب كرده او را نزديك به تكذيب آيات الهي ميكند. و يا ممكن است اين شخص نخواهد به خدا افترا ببندد و يا نخواهد غوغايي به راه بيندازد كه در آن غوغا خدا، دين و رسول خدا منكوب شود و يا عترت رسول خدا منكوب شود؛ اما گاهي از اوقات كار به جايي كشيده ميشود كه موجب منكوب شدن دين و عترت رسول الله ميشود و لذا امام باقر كأن ميخواهند بفرمايند توجه داشته باشيد، نگهداري و محافظت از دين، ايمان و اعتقاد خيلي مهم است، ازاينرو صرف اينكه انسان اعتقادات را درست و در حافظه خود حفظ كند، اصول خمسه را قبول داشته باشد و نسبت به فروع هم مقيد باشد اما اينها كافي نيست، گاهي از اوقات ممكن است يك اشتباه به بهاء بسيار سنگيني براي انسان تمام شود به گونهاي كه به او بگويند «لا دين ...» يعني اساس دين و اعتقاد انسان از بين برود. از همين جهت امام باقر عليه السلام در روايت ديگري ميفرمايد: «ارتد الناس بعد النبي الا ثلاثة[2]» برخي تعجب ميكنند مگر چنين چيزي ممكن است! نه، دين است اعتقاد است يعني همه چيز بر باد رفت و هيچ چيز باقي نمانده است. بنابر فرمايش حضرت صديقه طاهره سلام الله عليها كه در جمع زنان مهاجر و انصار ايراد فرمودند «فقِبحاً لفلول الحدِّ، واللعب بعد الجد پس چه زشت است كندى شمشيرها، و سستى بعد از تلاش[3]» يعني همه چيز تمام شد يك تلاش و مجاهدهاي كرديد و سپس همه را به شوخي گرفتيد و كنار گذاشتيد. نكند كه نزديك به اين معاني بشويم و از همين رو، ايجاب ميكند در كار دين بيشتر مواظبت شود چه در مقام فتوا چه در مقام نقل احاديث چه در مقام نقل معارف اهل بيت - عليهم السلام- لازم نيست نظر و راي خودمان را نميخواهد بيان كنيم آنچه از ادله، احاديث و آنچه از معارف اهل بيت استفاده ميشود - خالي النظر- بيان شود، نگاه خود را تنها به ادله معطوف بداريم تا ان شاء الله مشمول اين حديث شريف نباشيم: «لا دين لمن دان بطاعة من عصي الله، ولا دين لمن دان بفِرية باطل علي الله ،ولا دين لمن دان بجحود شئٍ من آيات الله».
خداوند ان شاء الله صلوات و سلامش را بر امام باقر صلوات الله و سلامه عليه نازل بفرمايد. و ما را موفق كند كه ريزه خوار خوان نعمت اين بزرگان و اعزه و امامان معصوم باشيم. و از بركت دعاي آنها بتوانيم مسيري را كه براي ما تعيين كردهاند براي حفظ همان امانتي كه اين منت بر ما نهاده شده و اين افتخار در ما نهاده شده كه حمله اين علوم باشيم و امانتدار اين علوم باشيم بتوانيم دعاي آنها متوجه ما باشد انشاالله.
والسلام عليكم ورحمة الله وبركاته
[1] سورةُ النّجْم/ 3 و 4 .
[2] شيخمفيد، الاختصاص، ص 6؛ علامه مجلسي، بحار الانوار، ج 34، ص 274، رقم 1017.
[3] شيخ طبرسي ، الاحتجاج، ج 1، ص 147؛علامه مجلسي، بحار الانوار، ج 43، ص 159.