بسم الله الرحمن الرحيم

مذمت حرص در کلام امام سجاد(ع)

وجود مقدس امام سجاد - صلوات الله و سلامه عليه - در صحيفه سجادیه مي­فرمايند: «اللهم اني اعوذ بك من هيجان الحرص وصورة الغضب وغلبة الحسد وضعف الصبر وقلة القناعة»[1]

 يكي از عوارضي كه در طول زندگي انسان دامنگیر او می­شود، حرص است. حرص، از سيئات اخلاقي است و در روايات مزمت شده است. حرص یعنی انسان بيش از آنچه كه ضرورت دارد و نيازش اقتضا مي­كند، براي رسيدن به اهدافي كه چندان واقعي نيستند، تلاش کند. البته تلاش برای افزایش سرمايه، که هدفی واقعی است، اشکال ندارد؛ آنچه اشکال دارد این است که انسان به آنچه کسب می­کند، قانع نباشد و بيش از آن را بطلبد؛ و در اين طلب، تمام قواي وجودي و هویت خویش را صرف كند.

حرص پسندیده در امور معنوی

حرص در امور معنوي، اشکال ندارد؛ چون در این موارد، هدفی واقعی مد نظر است. برای مثال، تلاش و تمرین زیاد برای عادت دادن نفس به پرهیز از سیئات و گناهان، امری پسندیده است و حرص در آن مذموم نیست. البته این تلاش­ها و تمرین­ها باید در حد معقول باشند؛ وگرنه هر چیزی که به حد نامعقولی برسد، مذموم است. علم نیز صفتي است كه در نفس انسان ملكه مي­شود و همراه آن می­ماند و چون روح بقا دارد، تمام صفاتی هم که به روح افزوده یا تقویت می­شوند، باقي خواهد ماند؛ خواه صفات سيئه باشند، خواه حسنه.

انسان حتی می­تواند صفات ارثی خود را با تلاش و تمرین تغییر دهد. برای مثال کسی که به طور وراثتی ترسو به دنيا آمده است، مي­تواند صفت شجاعت را در خودش ایجاد كند و آن را پرورش دهد و در صورت تقویت مداوم آن، اين صفت در نفس او ملكه می­شود و همیشه همراه روح او مي­ماند و با از بين رفتن جسم از بين نمي­رود.

حرص، عامل غفلت از تزکیه روح

بنابراین، حرص در امور معنوی و کسب صفات كمال اشکال ندارد؛ اما در امور مادي بسیار مذموم است. بسیاری از افراد برای کسب هرچه بیشتر مادیات، به­ویژه پول و ثروت، حرص می­زنند و هرچند ممکن است آن را به دست نیاورند، اما تمام وقت خود را برای دستیابی به آن صرف مي­كنند و در صورت به دست آوردن آن هم قناعت نمی­کنند و برای کسب بیشتر ثروت و مادیات، بیشتر تلاش مي­كنند. اين حرص، مذموم است؛ زیرا هدف و غایت آن امور مادي همچون ثروت و مقام است و این امور هميشه موجب ارتقای روح نمی­شود. گاه انسان چنان ذهن خود را به کسب ماديات سرگرم مي­کند و شب و روز خود را به این امور  مي­گذراند كه وقتی پس از مدتی به خود مي­آيد، مي­بيند براي ارتقای روحی خود هیچ كاري نكرده و صفت كمالي براي نفس خودش به دست نیاورده است؛ و صفات سيئه­اي كه قبلاً داشت، هنوز هم هست و حتی بیشتر هم شده است.

حرص مقام، عامل سقوط انسان

یکی دیگر از انواع مذموم حرص، حرص در مقام است که عامل سقوط­ و انحطاط بسیاری از افراد است. انسان در سایه مقامي که به دست می­آورد، زندگي خود را تأمين می­كند و در مقابل موظف است که خدمتي به مردم ارائه دهد. اما برخی افراد هرگز به مسئولیت کار خود توجه ندارند؛ بلكه تمام تلاششان بر این است كه از یک پله به پله بالاتر ارتقا پیدا کنند. اگر این اشخاص افراد شایسته­ای باشند که در مراتب بالاتر می­توانند خدمات ارزنده­تری ارائه كنند، تلاششان برای ارتقای مقام اشكال ندارد؛ اما برخی در این راه نه به حق­الله توجه دارند و نه حق­الناس را رعایت می­کنند و برای ارتقای موقعیت و مقام خود، حقوق مردم را تضیيع کرده، دیگران را بي­آبرو مي­سازند. گاه برای به دست آوردن مقامی، مجبور می­شود افرادی را که در موقعیت بالاتر هستند، از مقامشان پایین بکشد و خود به جای آنان بنشینند. انسان، گاه در نتيجه چنین حرصی، به جایی می­رسد كه دیگر نه به سلطنت قانع می­شود، نه به جهان­گشایي؛ و همچون فرعون و نمرود، حتی برای مقام الوهیت نیز حرص می­زند.

هیجان حرص، و تضییع حقوق الهی و انسانی

امام سجاد - علیه السلام - در این دعا از «هیجان حرص» به خدا پناه می­برد. حرص في­الجمله و در سطح پایئن و كم در همه افراد هست؛ مثل خرید خانه و ماشین و امکانات زندگی. هرچند حرص در این سطح نیز مذموم است، اما آنچه باعث سقوط انسان مي­شود، «هيجان حرص» است. گاه حرص نفس انسان را تهییج و تحريك مي­كند تا با شدت بيشتري جلو برود و اين امر، مستلزم تضییع و تضعيف حقوق دیگران و بی­اعتنایی به احکام الهی است. از این روست که هیجان حرص زمینه سقوط انسان را فراهم می­کند و انسان باید از آن به خدا پناه ببرد.

حبس و نابودی انسان در پیله حرص و آز

امام باقر - علیه السلام - نیز در روایتی، انسان حریص را به كرم ابريشم تشبیه می­کند که آن­قدر به دور خودش تار مي­تند تا آنکه سرانجام در حفره­اي تنگ محبوس مي­شود.[2] حرص­های کوچک و بزرگ همچون تارهای کرم ابریشم به هم پیوند می­خورند و ضخیم­تر مي­شوند و به پیله­ای تبدیل می­شوند که انسان را از فضاي آزاد محروم می­نماید و چنان در فضاي محدودی محبوس مي­کند که ديگر بيرون آمدن از آن ممکن نيست؛ همان گونه كه كرم ابريشم چنان محبوس پيله خود می­شود که دیگر نمی­تواند از آن بیرون بیاید و در همان جا می­میرد .

این همان هيجان حرص است. اولین حرص، نخستین تاری است كه انسان به دور خود مي­تند و هر حرص دیگر تار جدیدی است که به آن افزوده می­شود تا آنکه فضاي اطراف شخص را آن­قدر محدود می­کند که دیگر نمی­تواند از آن خارج شود. گاهي برخی افراد تمام هم و غمّشان این است که سود بیشتری به دست آورند و تمام وجودشان صرف حساب و کتاب می­شود. این مسئله باعث می­شود فضای اطراف انسان به همین مقدار محدود شود و دیگر نتواند در فضایی بازتر در جهت کسب کمال و معنويات حركت كند. درست مانند كرم ابريشم که قادر نيست از فضاي آزاد و حتي از هواي آزاد هم استفاده كند و در نتیجه در همان فضاي تنيده به دست خود، از بين مي­رود و نابود مي­شود.

گاه حرص چنان تمام وجود انسان را در بر می­گیرد که اختیار را از او سلب می­کند و شخص دیگر نمی­تواند از آن رهایی یابد. از این رو، باید از حرص و هیجان آن به خدا پناه برد و برای خارج شدن از پیله­ای كه حرص به دور انسان مي­تند، از او یاری جست.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

[1]. صحيفه سجاديه، دعاي 8، ص56.  

[2]. شيخ كليني، الكافي، ج2، ص316، ح7؛ شيخ حر عاملي، وسائل الشيعة(آل البيت)، ج16، ص19، ح20853/1.