بسم الله الرحمن الرحيم
علی(ع)، فراتر از شناخت بشری
ما می‌توانیم درباره بسیاری از حقایقي كه در اين عالم وجود دارد صحبت کنیم؛ اما گاهي از اوقات حقایقي هستند كه آن‌قدر عظمت دارند كه در قالب فكر يك انسان محدود نمي‌گنجند. در میان افراد و شخصيات هم، شخصيت‌هایي هستند که بسیار بزرگ‌تر از فکر و اندیشه انسان‌های عادی‌اند؛ با این حال، انسان می‌تواند با بررسی اطراف و جوانب آن، یک تصوير وجودي از ایشان و افكار و دیدگاه‌هایشان ارائه دهد.
اميرالمؤمنين علي - علیه السلام - یکی از این شخصیت‌هاست كه بررسی همه ابعاد وجودي او از محدوده فكر یک انسان عادی خارج است. از همین رو، برخی که نمی‌توانستند پایانی برای ابعاد وجودی آن حضرت ببینند، او را خدا دانستند و بشر بودنش را انکار کردند.
موجودات دو قسم‌اند: واجب و ممکن. تفاوت واجب‌الوجود و ممكن‌الوجود در وابستگی ممکن به واجب است. وجود ممکن، هر چقدر هم كه بزرگ باشد، وابسته به واجب‌الوجود است. حتی عقل اول هم که نسبت‌به كائنات خالق است، وابسته به ذات باري است. اميرالمؤمنين - علیه‌السلام – نیز ممکن‌الوجود است و کاملاً وابسته به ذات باری تعالی است؛ اما برخی افراد که نتوانستند برای کمالات آن حضرت پاياني ببینند، وجود ایشان را نامتناهي پنداشتند. از این رو، او را با واجب‌الوجود قياس کردند.
اين تصور غلط از آنجا ناشی می‌شود که ما گمان مي‌كنيم، اگر علی – علیه‌السلام – انسان باشد، باید توان شناخت همه ابعاد وجودی او را داشته باشیم؛ اما نه‌تنها توان شناخت علي - علیه‌السلام - را نداریم، بلکه شناخت کمالات فرزندان و تربيت‌شدگان او نیز برای ما مقدور نیست. برای نمونه، ما هرگز نمی‌توانیم ابعاد وجودي حضرت زينب - سلام‌الله‌علیها - را درک کنیم؛ زني كه در برابر ديكتاتور زمان خود كه بالاترين مصيبت‌ها را بر سرش آْورده است، می‌ایستد و به او پرخاش مي‌كند. جمله معروف ایشان که «ما رأيت الا جميلاً» يك دنيا معنا دارد و ما چگونه مي‌توانيم آن را هضم كنيم؟
بنابراین، ترسیم ابعاد وجودی اميرالمؤمنين - علیه‌السلام - واقعاً برای ما ممکن نیست. به‌قول مرحوم آقاي آخوند - رضوان‌الله‌عليه - در كفايه، «قلم در اينجا رسيد و سر بشكست».
فضایل والای علی(ع) و پندار الوهیت
با این حال، هنوز هم در دنيا هستند كساني كه علي – علیه‌السلام – را خدا می‌دانند و این موضوع در اشعار ما هم نمود یافته است:
نه خدا توانمش گفت نه بشر توانمش خواند
تو خدايي مگر اي دشمن دوست؟
ریشه این پندار باطل این است كه همان گونه که ما صفات و فضایل خدا را مطلق می‌بینیم و برای او جمال مطلق، علم مطلق، کمال مطلق و... قائلیم، برخی افراد برای اميرالمؤمنين نیز صفات مطلق قائل می‌شوند؛ چون وقتی درباره صفات و کمالات آن حضرت بحث می‌کنند، مثلاً درباره سخاوت و کرامت ایشان نمی‌توانند محدودیتی قائل شوند؛ در نتیجه آن را نامتناهی فرض می‌کنند و با صفات مطلق خدا اشتباه می‌گیرند.
برای درک گوشه‌ای از کمالات و فضایل امیرالمؤمنین – علیه‌السلام – به چند نمونه از این فضایل اشاره می‌کنیم.
1. اجازه بهره‌برداری از آب به دشمن
وقتی معاویه سپاه علی – علیه‌السلام – را شکست داد و شریعه فرات را در اختیار گرفت، آب را به روی سپاهیان آن حضرت بست. امیرالمؤمنین – علیه‌السلام – که چنین دید، سپاهیان خود را جمع کرد و با یک تاکتیک جنگی مناسب، دشمن را به عقب راند و آب را در اختیار گرفت. در این هنگام، برخی از یاران آن حضرت از او خواستند همان گونه که دشمن آب را به روی آنان بست، آنان نیز آب را به روی دشمن ببندند؛ اما امیرالمؤمنین – علیه‌السلام – نپذیرفتند و فرمودند: آنان معلم ما نیستند که ما از آنان درس بگیریم. انسان و حيوان از اين آب سهم دارند و من نمی‌توانم به‌صرف اختلاف عقیده، آنان را از این آب محروم کنم.
2. جلوگیری از ظلم به قاتل
نمونه دیگر، هنگامی است که عبدالله‌بن‌ملجم مرادي آن ضربت را بر فرق امیرالمؤمنین می‌زند. وقتي حضرت را بلند مي‌كنند، می‌بیند که مردم ابن‌ملجم را گرفته‌اند و او را می‌زنند. حضرت در این هنگام سختي و درد خود را فراموش می‌کند و می‌فرماید: شما حق ندارید او را کتک بزنید. او يك ضربه زده است و شما هم تنها بايد يك ضربه به او بزنيد. آن گاه به فرزندش امام حسن می‌فرماید: او را از دست مردم درآورید و در مکانی محفوظ از او نگه‌داری کنید. مگر نمی‌بینید که چشمانش چگونه از ترس در حدقه مي‌لرزد؟
همچنین هنگامی که امام حسن مجتبی – علیه‌السلام - برای پدر شیر می‌آورد، حضرت ظرف شير را در دست نگه مي‌دارد و می‌فرماید: حسنم! از قاتلمان چه خبر؟ به او رسيدگي مي‌كنيد؟ آب و غذا به او مي‌دهيد؟ امام مجتبي – علیه‌السلام - مي‌فرمايد: بله آقا؛ به او رسیدگی می‌شود. با آنکه در صداقت امام مجتبي هيچ ترديدی نیست، اما امیرالمؤمنین – علیه السلام – به فرزندش می‌فرماید: اين ظرف شيري را كه براي من آوردي، به او بده. امام مجتبي مي‌فرمايد: از اين شير براي او هم برده‌ايم. اميرالمؤمنين مي‌فرمايد: حال از دست من براي او ببر.
حضرت این گونه با دشمن و قاتل خود رفتار مي‌كند. اينها بسیار مهم‌اند و از يك روح بزرگ و بخشش و رحمت بسیار بالا حکایت می‌کند؛ به گونه‌ای که وقتي اين رحمت و کرم را در مقابل دشمن و قاتل می‌بینیم، آن را مطلق و بي‌پايان احساس می‌کنیم.
3. توصیه فرمانداران به رعایت حقوق شهروندان
نمونه دیگر، نامه امام به مالك اشتر هنگام اعزام به مصر است. حضرت در آن عهدنامه معروف، درباره نحوه رفتار با مردم می‌فرماید: مردم دو دسته‌اند: « إما اخ لك في الدين و إما شریک لک فی الخلق.» برخی، برادران مسلمان تو هستند؛ اما مصر آن زمان، که از سودان تا لیبی را در برمی‌گرفت، مسيحي و بت‌پرست و بي‌دين نیز داشت. از این رو حضرت در ادامه می‌فرمایند: و إما شریک لک فی الخلق؛ يعني در خلقت مشابه تو هستند؛ يعني انسان‌اند؛ خواه بت‌پرست باشند، خواه مسيحي. در هر صورت، حق زندگي و حيات دارند و حق دارند که در اين سرزمين با امنيت و آرامش زندگي كنند و تو، فرستاده علي، مسئول حفظ حقوق آنان هستي. این همان است که امروز از آن به «حق شهروندی» یاد می‌شود.
اين شخصيت عظیم امیرالمؤمنین – علیه‌السلام – است دكتر حسن صدر را واداشته است تا كتاب «علی مرد نامتناهی» را بنویسد. نامتناهي مطلق خداست كه همه صفاتش بی‌کران است؛ اما ابعاد وجودي علی - علیه‌السلام - آن‌قدر بزرگ است كه انتهایی برای آن نمی‌بینیم؛ نه اينكه انتها نداشته باشد. آنچه مشکل ما را حل می‌کند، این سخن رسول اكرم - صلی‌الله‌علیه‌وآله - است که می‌فرماید: «يا علي! هيچ كس تو را نشناخت، غير از خدا و من؛ و مرا هيچ كس نشناخت، جز خدا و تو؛ و خدا را كسي نشناخت، جز من و تو». اين روایت مشکل ما را حل مي‌كند؛ يعني اظهار عجز ما در شناخت علی - علیه‌السلام - طبيعي است. به عبارت دیگر، علی - علیه‌السلام – نیز یک انسان است؛ ولی ما نمي‌توانيم مقام او را درک کنیم.
علی(ع) مظلوم‌ترین انسان تاریخ
علامه اميني مي‌فرمود: دلم مي‌خواست خدا به من آن‌قدر عمر می‌داد که تا آخر دنيا زنده باشم و فقط براي مظلوميت اميرالمؤمنين - علیه‌السلام - گريه كنم. بار مظلوميتي كه آن حضرت مي كشد، هیچ کس نکشیده است. نقل شده است که حضرت در حال اذان و اقامه برای نماز بودند. مردی جلو آمد و گفت: آقا من مظلوم واقع شده‌ام. حضرت اقامه‌اش را قطع كرد و به مسائل او رسیدگی کرد. سپس به آن مرد فرمودند: تو مظلوم واقع شدي؛ اما مي‌داني من چقدر مظلومم؟ به عدد اين ريگ‌هاي بيابان به من ظلم شده است. مظلومیت از این بالاتر که مجسمه همه فضایل را خانه‌نشين كنند. دشمنان تمام تلاش خود را به کار بردند تا خورشيد را بپوشانند؛ اما چون نتوانستند، سعی کردند پرده‌ای ضخيم بر روی خود بكشند. خانه‌نشيني علي - علیه‌السلام – پرده‌اي بود كه روي خودشان كشيدند.
مظلومیت بالاتر از اینکه نخستین مسلمان را ده‌ها سال در تمام سرزمین‌های اسلامی بر روی منابر لعن کنند. نقل شده است که ابن‌عباس به معاويه گفت: علي - علیه‌السلام - مرد و رفت و روز قیامت خدا بين تو و او حكم مي‌كند؛ دیگر چرا خطبا و مردم را وادار مي‌كني كه سر منبر او را لعنت كنند؟ اين اسلام و این الله‌اكبر را او با جنگ‌ها و همراهي‌هايش با پيامبر برپا کرد. اين منبرها را او سرپا كرد. انصاف نيست كه تو به نام اسلام او را این گونه در بين مردم لعن كني.
مظلومیت علی - علیه‌السلام - به حدی بود که وقتی خبر شهادت آن حضرت در محراب نماز به شام رسید، مردم شام گفتند: مگر علي نماز مي‌خواند؟ اين روحيه دشمنی و سب علی – علیه‌السلام - از آن روز ابداع شد و متأسفانه تا به امروز در اجتماع مسلمانان مانده است. ما هنوز سب علي - علیه‌السلام - و بغض او را در برخی از گروه‌ها مي‌بينيم. این بغض و کینه گاهی به جايي مي‌رسد كه پیروان و هم‌نام‌هاي آن حضرت نیز كشته مي‌شوند؛ يعني محبت و پیروی از علي - علیه‌السلام - امروز هم جرم است. بنابراین، نه‌تنها علی - علیه‌السلام - مظلوم بود، بلکه فرزندان و اصحاب او نیز هر جا که رفتند، با ظلم‌های فراوانی مواجه شدند.
دشمنان بسیار سعی کردند که فضایل علی - علیه‌السلام - را انکار کنند؛ اما مگر ممکن است فضيلت منكوب رذليت باشد؟ برخی به‌زور مي‌خواهند اين را عملي كنند؛ اما اين امكان ندارد. هیچ کس از فضیلت روی‌گردان نیست؛ چه مسلمان، چه غیرمسلمان و بت‌پرست‌ها. حتی آنان كه دشمن امیرالمؤمنین - علیه‌السلام - هستند نیز در باطن خودشان به آن احساس احترام دارند.
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته