بسم الله الرحمن الرحيم
لزوم مدیریت قوی در استفاده از منابع طبیعی
کشور ما از نظر منابع طبیعی، همچون جنگل و آب، چندان غنی نیست؛ با این حال، متأسفانه در فرهنگ عمومي ما، به منابع طبيعي بسیار بی‌توجهی می‌شود. البته در کشورهای دیگر هم به‌نسبت همین طور است؛ اما آنها از نظر منابع غنی‌اند؛ مثلاً آمریکا جنگل‌هاي عظيمی داشته است و مردم برای دسترسی به زمين‌های كشاورزي، مجبور به قطع درختان بودند. ایران از اين نظر غني نيست. بجز ناحیه شمال که جنگل‌هاي متراكم دارد و غرب کشور که دارای جنگل‌هاي تنک بلوط است، بخش‌هاي ديگر از نظر منابع جنگل و مرتع و امثال آن غني نيست.
مشكل ديگر در کشور ما، بهره‌برداري‌هاي بي‌رويه است. ما در همه بخش‌های زندگی‌مان حساب و کتاب می‌كنيم؛ مثلاً در مهمانی‌ها، به‌اندازه غذا درست می‌کنیم؛ هيچ‌گاه براي ده نفر، به اندازه صد نفر غذا درست نمي‌كنيم؛ اما نسبت به منابع طبيعي، این حساب و کتاب را نداریم.
منابع آبی ما در استان قم، بسیار محدود است. این منابع، از بارش باران و برف حاصل می‌شود. در قم كوه‌هاي بلندي همچون کوه‌های البرز و زاگرس که دارای برف و یخچال‌های طبیعی باشد، وجود ندارد. بنابراين مديريت منابع آبی، در مناطق کویری مثل قم، بسيار اهمیت می‌یابد.
بهرهبرداری بی‌رویه، عامل خسارت‌های جبران‌ناپذیر
توسعه شهری، نیاز به آب آشاميدني را افزایش می‌دهد؛ و این نیاز، خود موجب افزایش بهرهبرداری از منابع طبیعی می‌شود. اگر تصرف در منابع طبیعی، معقول باشد، چنان‌که در طول تاريخ بوده است، مشكلی ایجاد نمی‌شود؛ اما آنچه مشاهده می‌شود، تصرف نامعقول و بهره‌برداری‌های بی‌رویه از منابع طبیعی است. برای مثال، در مناطقی که به دلیل کمبود آب، حفر چاه ممنوع است، کشاورز برای کشت زمین خود، به‌طور قاچاق اقدام به حفر چاه عمیق می‌کند و گاه تا عمق 100 متر یا بیشتر چاه می‌زند تا به آب برسد. همین مسئله به بحران کمبود آب دامن می‌زند؛ چنان‌که در رفسنجان همین گونه شده است. بهرهبرداری به‌رویه کشاورزان برای آبیاری باغات پسته، کار را به جایی رسانده است که عمق آب به 400 متر زیر زمین رسیده و هزینه دستگاه‌ها و موتورها جهت حفر چاه و استخراج آب، بسیار گران شده است. از این رو، به مناطق ساوه روی آورده‌اند و در آنجا باغات پسته ايجاد كرده‌اند.
بهرهبرداری بی‌رویه از منابع آبی، موجب خسارت‌های جانبی زیادی می‌شود. برای مثال، موجب خشک شدن قنات‌هايي می‌شود كه بعضاً پانصد سال در حال استفاده بوده‌اند. با خشک شدن این قنات‌ها، زندگی روستائیانی که وابسته به این قنات‌ها بوده‌اند، به مشکل برمی‌خورد و آنها مجبور می‌شوند به شهرها مهاجرت کنند. مسئله مهاجرت هم پیامدهای اجتماعی خاص خودش را دارد.
مراتع نیز یکی دیگر از منابع طبیعی است. منابع گوشتي و غذايي ما وابسته به مراتع‌اند؛ اما مراتع ما محدود است و نمی‌توان به‌طور نامحدود و بی‌رویه از آنها بهرهبرداری کرد. در این زمینه هم باید مدیریت خوبی داشته باشیم. مثلاً دام‌هایی مثل بز را که گیاهان را از ریشه درمی‌آورند و موجب نابودی پوشش گیاهی می‌شوند، در مراتع رها نکنیم. باید ریشه گیاهان را حفظ کرد تا سال بعد دوباره سبز شوند.
اصلاح فرهنگ عمومی در استفاده بهینه از منابع طبیعی
اين مسئله نیاز به اصلاح فرهنگ جامعه دارد. مدیریت منابع طبیعی با این فرهنگي كه امروز در میان مردم و حتی مسئولان سطح بالا وجود دارد، کار بسیار مشکلی است. بسیاری از مسئولان، آن گونه كه اهميت كار اقتضا مي‌كند، به مسئله توجه ندارند. سخنان خوبی گفته می‌شود، اما در عمل کاری انجام نمی‌شود.
عدم اختصاص بودجه کافی به منابع طبيعي، يكي دیگر از مشكلات است. جنگل‌های مازندران و گيلان، از مهم‌تری منابع جنگلی کشور هستند که قاچاقچیان چوب شبانه اقدام به قطع درخت‌ها می‌کنند. برای جلوگیری از قاچاق چوب، یا باید از ابزار الکترونیک استفاده کرد یا اینکه مأمورانی برای این کار استخدام کرد. متأسفانه برای هیچ یک از این اقدامات، بودجه مناسبی در نظر گرفته نمی‌شود. در نتیجه برای پیشگیری از قطع درختان، نمی‌توان کاری کرد. بر فرض تعدادی از قاچاقچیان هم دستگیر و زندانی شوند، جنگلی که بسیاری از درختانش نابود شده‌اند، به‌آسانی احیا نمی‌شود و سال‌ها طول می‌کشد تا به صورت قبلی‌اش برگردد.
بسياري از درختان بلوط، در فصل زمستان و سرما، به منظور تهیه سوخت مورد نیاز، قطع می‌شوند. خوشبختانه با گازكشي به روستاها، تا حدودی این مشکل حل شده است.
در هر حال، بايد فرهنگ عمومی را در خصوص نحوه بهره‌وري درست از منابع طبیعی، اصلاح کرد و آموزش‌های لازم را در این زمینه به مردم ارائه نمود. برای مثلا، دریاچه حوض سلطان قم، یکی از منابع طبیعی غنی در این منطقه است كه بهره‌وري درست از آن می‌تواند باعث ارتقای استان قم شود. بايد دانشگاه‌ها و پژوهشگران را به این منابع طبیعی پيوند دهیم. بسياري از احتياجات ما و حتی بسیاری از نیازهای جهانی، در همین منابع كويري نهفته است و مي‌توان در این راستا از این منابع بهرهبرداری کرد.
لزوم توجه به شرایط محیطی هر منطقه
از نظر کشاورزی، برخی مناطق استعداد خوبی دارند. سيستان در زمانی، منبع غله ایران و خوزستان منبع شكر و نيشكر بودند. اینکه گفته می‌شود شكر هندوستان، منظور خوزستان است، نه هندوستان فعلی. هندوستان نام قدیم خوزستان بوده که شکر آن ممتاز بوده است. اما متأسفانه اکنون، هم در سیستان و هم در خوزستان، این شرایط از بین رفته است. مشکل رود هيرمند، هنوز هم حل نشده است. دولت اگر بخواهد جلوي آب را باز كند، مردم افغان از آن به‌طور بی‌رویه بهره‌برداري مي‌كنند و آبي كه به ما می‌رسد، كم می‌شود.
کشاورزی در استان قم، محدود بوده و با مناطقی مثل سیستان و خوزستان فرق دارد. قم هيچ‌گاه منبع غلات نبوده است. بنابراین، باید به کشت محصولاتی پرداخت که با شرایط آب‌وهوایی قم سازگار باشند. اولويت باید به محصولاتي داده شود كه به آب كمتری احتياج داشته باشند. درختانی همچون پسته، زیتون و انار، محصولاتی هستند که آب کمی لازم دارند و با شرایط محیطی قم سازگارند. انار این منطقه، حتی بازار جهانی دارد. بنابراین با فرهنگ‌سازی و آموزش مردم، می‌توان این محصولات را ترویج کرد و مردم را به سرمایه‌گذاری در این زمینه تشویق کرد. اعطای وام براي آبياري قطره‌اي و احداث استخرهاي چندمنظوره، گام مهمی در این خصوص است. با احداث استخرها می‌توان نزولات آسمانی در فصل زمستان را جمع‌آوری کرد. همچنین از آنها می‌توان براي پرورش ماهي استفاده نمود.
مسئله ديگر که بسیار اهمیت دارد، بيابان‌زدايي است. طبیعت منطقه قم، اساساً بيابان‌ساز است. کم‌بارانی و خشک‌سالی در چند سال اخير، ضمن آنکه مشکلاتی همچون آب شرب برای مردم ایجاد کرده است، موجب گسترش بیابان در منطقه نیز شده است. اقداماتی که در این زمینه صورت گرفته، همچون بوته‌كاري، كار بسیار مهم و خوبی است. در این زمینه کاشت بوته‌ها یا درختچه‌هایی که به آب کمی نیاز داشته باشند، ضروری است. مثلاً به‌جای درخت كاج يا سرو، درخت سنجد کاشته شود. سنجد به آب كمی نياز دارد و در عین حال، مقاوم و ماندگار است. بعضی از گیاهان کویری هستند که در سال تنها دو بار نیاز به آبیاری دارند. می‌توان از این گیاهان نیز استفاده کرد.
استفاده از تحقیقات علمی در بهره‌وری از منابع طبیعی
برای این کار، به مطالعات دانشگاهي و تحقيقاتي نیاز است. خوشبختانه دانشمندان ما در زمینه انرژی هسته‌ای پیشرفت‌های بسیار خوبی داشته‌اند. از این علم می‌توان در در سطوح مختلف، به‌ویژه در امر کشاورزی، استفاده کرد. بنابراین، باید از مطالعات دانشگاهي و فناوری‌های جدید در این زمینه بهره برد.
البته باید در هر منطقه و استانی، از ظرفیت‌ها علمی و دانشگاهی همان جا و متناسب با همان منطقه بهرهبرداری کرد. برای استان قم نمی‌توان همان سیاست‌ها و تصمیماتی را که براي استان مازندران اتخاذ می‌شود، به کار برد؛ بلکه باید از پژوهشگران و دانشگاه‌هايی كه در قم هستند استفاده كرد و بر روی بوته‌ها و درختچه‌های همین منطقه مطالعه کرد.
در اروپا با اینکه سرتاسر جنگل است و فراوانی آب در آنجا به مشکلی برای آنان تبدیل شده است، به گونه‌ای که در زير زمين كانال حفر می‌كنند تا آب بالا نيايد و باتلاق‌ها را خشك می‌كنند تا کشاورزی كنند، با این حال مطالعاتی برای مناطق کویری انجام داده‌اند. مثلاً اسفنج‌هايي در اندازه‌هاي مختلف در كنار گیاهان قرار می‌دهند تا آب مورد نیاز گیاه را تا مدت‌های طولانی تأمین کند.
اين كارها، نیاز به تحقيقات دانشگاهي دارد و باید از پژوهشگران و فارغ‌التحصیلان کشاورزی استفاده کرد. هم‌اکنون بسیاری از فارغ‌التحصیلان كشاورزي بيكارند. می‌توان با ایجاد بورسیه‌هایی زمینه ادامه تحصیل آنها را فراهم کرد و با ایجاد زمینه اشتغال برای ایشان، از آنها برای خدمت در منطقه خودشان بهره برد؛ چنان‌که دانشگاه‌ها و مؤسسات بزرگ دنيا همین کار را می‌کنند. البته این کار نیاز به بودجه كافي دارد.
به هر حال، برای بيابان‌زدايي بايد از تحقيقات علمی بهره برد تا از مختصر آبي كه در زمستان به دست می‌آید، بتوان حداكثر بهره‌برداري را انجام داد. خوشبختانه مملكت ما امكانات خوبی در این زمینه پيدا كرده است كه می‌تواند كمك خوبی هم در عرصه بيابان‌زدايي و هم در امر كشاورزي باشد.
لزوم مدیریت قوی و همه‌جانبه در زمینه منابع طبیعی
با پشتيباني بانک‌ها می‌توان خدمات شایسته‌ای در امر کشاورزی به مردم ارائه کرد. بانك براي اين است كه به کسانی که می‌خواهند کار کنند، اما سرمایه ندارند، کمک کند و سرمایه لازم را در اختیار آنان قرار دهد. متأسفانه امروزه اختلاف ارزش پول و وضعيت ارزي، مشكلات عظيمي را در همه عرصه‌ها ایجاد کرده است که بانک‌ها می‌توانند در این زمینه مؤثر باشند.
با آموزش‌های لازم به کشاورزان می‌توان سطح کشاورزی استان را بالا ببریم. باید شیوه‌های مدرن آبیاری را به کشاورزان آموزش داد تا با کم‌ترین آب، محصولاتی همچون گندم کشت کنند. همچنین با ارائه تحقیقات دانشگاهی، می‌توان کشاورزان را در مقاوم‌سازی گیاهان، به‌ویژه دانه‌های روغنی در برابر گرما و سرما و آفات مختلف، آموزش داد. باید تحقيقات علمی خود را گسترش دهیم و به مردم کمک کنیم تا بتوانيم با تدبير و مديريت صحيح، نه‌تنها جمعيت موجود را اداره كنيم، بلكه به جمعيت بيشتري كه در آينده خواهند آمد، خدمات‌رساني نماییم.
منابع طبيعي، موزه‌اي برای تماشا نيست كه از پشت ويترين به آن نگاه کنیم؛ بلکه براي بهره‌وري و استفاده کردن است؛ لکن این بهره‌وری بايد با مديريت درست باشد. بهره‌وري، بايد متاسب با بهره‌دهي باشد. اگر از منابع طبیعی بیش از بهره‌دهي آن بهرهبرداری کنیم، موجب خسارت خواهیم شد.
كار در زمینه حفظ منابع طبیعی، بسیار مشكل است. تشخيص همه عرصه‌ها، آموزش گسترده و عمومی، و ایجاد ارتباطات گسترده با مردم، از لوازم اصلاح فرهنگ عمومی در استفاده صحیح از منابع طبیعی است. باید مردم را با نحوه صحیح برخورد با طبیعت آشنا کرد. کسی که در طبیعت آتش روشن می‌کند، باید این فرهنگ را داشته باشد که هنگام بازگشت، حتما آتش را خاموش کند تا مبادا این آتش به درختان و بوته‌ها سرایت کند و موجب آتش‌سوزی و خسارات ناشی از آن شود. باید فرهنگ مسئولیت‌پذیری را در مردم ترویج کرد تا همان گونه که نسبت به خانه خود احساس مسئولیت می‌کنند، نسبت به اراضي مملكت هم احساس مسئوليت داشته باشند.
یکی از عوامل مشکل‌ساز در امر منابع طبیعی، حرص و طمع برخی از افراد است که باید جلوی آن را گرفت. برخی از ثروتمندان با دست‌اندازی به دامنه کوه‌ها، به بهانه ساخت و ساز در این مناطق، اقدام به نابودی منابع طبیعی این مناطق می‌کنند. البته خوشبختانه در تهران، ساخت و ساز بیش از 1800 متر ممنوع شده است؛ اما گاهی دیده می‌شود که برخی نهادها زمین‌هایی را در اختیار می‌گیرند و آن را در اختیار اشخاصی قرار می‌دهند و آنها با تصرف در این منابع طبیعی، از آنها بهرهبرداری شخصی می‌کنند؛ در حالی که باید از این زمین‌ها بهرهبرداری عمومی بشود؛ مانند جنگل‌کاری یا احداث پارک‌های عمومی. در این خصوص باید مراقبت شود که جلوی سوءاستفاده برخی اشخاص سودجو گرفته شود.