بسم الله الرحمن الرحيم

  سخن ما در شرح دعای مکارم الاخلاق بود که از لسان مبارک امام سجاد ^{علیه السلام} صادر شده است. امام ^{علیه السلام} در این فقره از دعا می‌فرمایند:

وَ أَجْرِ لِلنَّاسِ عَلَى يَدِيَ الْخَيْرَ وَ لَا تَمْحَقْهُ بِالْمَنِّ، وَ هَبْ لِي مَعَالِيَ الْأَخْلَاقِ وَ اعْصِمْنِي مِنَ الْفَخْرِ.[1]

 وجود مقدس امام سجاد علیه السلام در اين دعاي شريف فرمودند: بارالها! کارهای خير و خوب را به دست من براى مردم جريان ده و آن را با منت گذاردن بر سرشان محو و باطل منما. «خداوندا به من اخلاق عاليه و اخلاق بلندمرتبه عنايت بفرما».

لزوم توجه به اخلاق در زندگی روزمره

  در گذشته، درس اخلاق در حوزه زياد بود و ما درس اخلاق داشتيم که قسمتی از آن، اخلاق نظري بود؛ ولذا در گذشته، تلبس بسياري از بزرگان در اين حوزه، پس از طیّ مراحل درس اخلاق و خصوصا، تجلّی به اخلاق عملي بود؛ یعنی غیر از اینکه انسان، مسائل اخلاقي را بداند، آن را در مقام عمل و در زندگي روزمره خودش هم به كار بگيرد. اخلاق عاليه نیز همان صفاتي است كه وجود مقدس امام سجاد ^{علیه السلام} در اينجا عنوان فرمودند: «ولاتبتليني بالكبر، عبّدني ولاتفسد عبادتي بالعجب»؛ از این رو، همه اين جهات در اخلاق عاليه انسان مي‌تواند لحاظ گردد كه انسان قدرت و تواني داشته باشد كه نفسش را مهار كند و اين، امر خيلي مهم است.

معالی اخلاق به معنای خود ندیدن است

  بنابراین، معالي اخلاق به اين معناست كه انسان در مقام عمل، خلقياتش به حدي برسد که كمال و عظمتي را پيدا كند كه دیگر خودش را نبيند، و لذا امام ^{علیه السلام} می‌فرماید: خدايا به من اخلاق عاليه را عنايت كن، به گونه‌ای که وقتی مردم بر روي یکی از انسان‌های متعالی خاكستر ريختند، وی نه تنها از این کار، ناراحت نشد بلکه به خودش گفت: اي نفس، من در خور و سزاوار آتش هستم زخاكستري چهره در هم كشم؛ یعنی حالا که آنها یک مقدار تخفيف دادند و فقط بر سر من خاكستر ريختند، باید خدا را شکر کنم. اخلاق عاليه، يعني همین قدرتي که این چنین شخصی دارد که نفس خود را آنقدر مهار كرده كه در جهات منيتش، کار خود را پیش نبرد.

 عجب و کبر باطل کننده اعمال است

  متأسفانه گاهی ما به گونه‌ای هستیم که یک عمر تلاش می‌کنیم، ولی فقط براي اين است كه خودمان را عرضه كنيم و فقط خودمان را به دیگران بشناسانيم که من چنين و چنانم؛ و اين خود خواهی و منيت، قاتل انسان و قاتل آن هويت عبودیتي بنده است؛ و لذا امام سجاد ^{علیه السلام} در اينجا مي‌فرمايند: «ولاتبطليني بالكبر عبدني لك ولاتفسد عبادتي بالعجب؛ یعنی من را باز بدار از اینکه بگویم من چنين و چنانم؛ و از خدا بخواه که قدرتي به انسان بدهد كه بر نفست مسلّط باشي و بتواني خودت را كنترل كني.

آخوند خراسانی تجسم معالی اخلاق

  بنابراین، از معالي اخلاق این است که انسان خودش را در نسبت به ديگران نبيند و رفتار دیگران و اشتباهات و خطاهای دیگران باعث نشود که در مورد دیگران نتواند به خوبی قضاوت کند؛ به عنوان مثال، در قضیه مشروطه، مرحوم آخوند در نجف، به عنوان رئیس طرفداران مشروطه خواه بود و در مقابل ایشان، مرحوم سید محمد كاظم يزدي صاحب عروه بودند. در این نزاع سیاسی، آخوند هیچگاه اهل بدگويي نبود و خيلي بزرگ و بزرگوار بود؛ اما برخی از اصحاب مرحوم سيد محمد كاظم، خيلي تند بودند و به آخوند ناسزا مي‌دادند و او را تكفير مي‌كردند.

  برای يكي از همین اصحاب، مرحوم سيد محمد كاظم يزيدي كه به آخوند هم هميشه بد مي‌گفت طلبه‌اي از اهالی خراسان بود و مبلغ پولي برايش فرستاده بودند. البته، تصرف در این پول، به اجازه آخوند نیاز داشت. وقتی ایشان از درس بیرون آمدند این شخص به نزد مرحوم آخوند رفت تا اجازه بگیرد و مهر بزند؛ اما مرحوم آخوند دیدند که مهرشان را به همراه نیاوردند ولذا وقتی که خادم ایشان رفت تا مهر را بیاورد شاگردان آخوند خواستند به ایشان بفهمانند که این شخص دشمن شماست. لذا، به آن آقا گفتند: احوال سید محمد کاظم چطور است؟ مرحوم آخوند توجهی به سخن آنان نکرد و وقتی خادم ایشان مهر را آورد. ایشان به شاگردان خود گفتند: به کوری چشم شما، من این را مهر می زنم و به ایشان  كمك مي‌كنم؛ یعنی ایشان حتی به آنان که به او فحش مي‌دادند، بزرگوارانه برخورد می‌کردند؛ و اين، نشانه معالي اخلاق است؛ در حالی که اگر برخی از ما باشیم ممکن است بگوییم حالا که به ما فحش داده، گویا اسلام لطمه خورده است و امام زمان فحش شنيده است.