ياد نامه آيت الله بروجردي.4

آيت الله العظمي بروجردي آنچنان بزرگ و پرهيبت است كه شايد زيارتگاه دوم در حرم حضرت معصومه مزار اوست اما آنگاه كه تاريخ را تورق كردم تا زندگي و شخصيت او را باز كاوي كنم نتوانستم در برابر سوالات چشم ببندم و انتقاد از صفحات زندگي او را حذف كنم . از اين رو به منزل او كه روزي اقامتگاه مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائري يزدي بود و جلسه پراهميت حضرات آسيد ابوالحسن اصفهاني ، نائيني و حاج شيخ با رضا خان بر سر( جمهوري و سلطنت) در آن خانه برگزار شده بود ، رفتم امروز اين منزل ، دفتر آيت الله سيد محمد جواد علوي بروجردي است و در مقابل اگر و اماهاي من ، او سخن ميگويد . او خود امروز مدرس درس خارج فقه و اصول است و بيش از يك دهه به اين امر مشغول . علوي بروجردي ، شاگرد آيات عظام گلپايگاني ، وحيد خراساني و سيد محمد روحاني ، از پدر بزرگ گفت و هر كدام از سوالات ما با پاسخ هاي او همراه شد.

آيت الله بروجردي چه تمايزي با ساير مراجع تقليد و علماي شيعه داشتند كه بروجردي ، بروجردي شد و حوزه قم توانست در برابر ديگر حوزه هاي قدرتمند و كهن يك سرو گردن بالاتر بايستد؟

آنچه كه به عنوان آقاي بروجردي معروف شد و حوزه قم به اين شكل و شمايل درآمد ، معلول دو عامل بود؛ يكي ساختمان شخصيتي مرحوم آقاي بروجردي بود . اين ساختمان و منش و روش ايشان حرف اول را در اين قصه بازگو مي كند . دوم ، شرايطي قرار گرفت و به حوزه اي وارد شد كه امكان پيشرفت داشت ؛ رضا خان رفته بود ، احساس نياز به يك حوزه قدرتمند در ايران از سوي شخصيت ها به وجود آمده بود و ... لذا يك بستر آماده اي در اختيار ايشان قرار گرفت . اين دو عامل دست به دست هم داد و از سوي ديگر حوادثي در دوره مرجعيت عامه 15 ساله ايشان ، خلق شد كه بر شدت اثر اين دو عامل افزود ؛ حوادث تندي همچون مسئله نهضت ملي ، حركت آقاي كاشاني و فدائيان اسلام و ... كه از بطن جامعه ايراني – شيعي سرچشمه مي گرفت . اين حوادث شخصيت آيت الله بروجردي را بارز تر كرد ؛ يعني در كنار آن حوادث شخصيت ايشان به نمايش در آمد . عده اي خيال مي كنند كه مرحوم آقاي بروجردي مبنا و بينش سياسي نداشت ! اين تحليل و ادعا نادرست است ايشان هم مبناي سياسي داشت و هم بينش سياسي ،اما متفاوت بود. به اين مسئله بايد توجه كرد و بايد زندگي ايشان را براي تشخيص اين بينش كاوش كرد.

آن ساختمان شخصيتي آيت الله بروجردي كه شما از آن به عنوان عامل اصلي ياد كرديد ،چيست ؟

ساختمان شخصيتي ايشان بر گرفته از آن بود كه يك رهبر تمام ابعاد تحت سيطره خويش را بشناسد و اعمال مديريت صحيح كند. در رهبري مذهبي اين مسئله مشكل تر از رهبري سياسي است . زيرا رهبري سياسي محدوده اش مشخص است اما رهبري مذهبي ، به عنوان مثال يك مرجع تقليد در قم ، در برابر حوزه علميه قم و حوزه هاي ساير بلاد شيعي مسووليت دارد و حتي نسبت به جامعه شهري هم مسوول است ؛ كما اينكه آقاي بروجردي در حيطه مسائل شهري ، قم را قم كرد . از سوي ديگر نه تنها نسبت به جامعه شيعي ، بلكه ساير فرق مذهبي غير شيعي و جامعه مسلمين هم وظيفه اي بر دوش يك مرجع تقليد است و ... تشخيص مجموعه اين مسووليت ها و اعمال مديريت صحيح نسبت به آنها محتاج يك بينش ويژه است . آيت الله بروجردي ساختماني در خور چنين بينشي داشت . براي درك چنين شخصيتي در آقاي بروجردي بايد زندگي ايشان را مرور و اين بينش را كاوش كرد ؛ ايشان در 1291 در بروجرد متولد شدند ، در سن 17-18 سالگي به اصفهان رفتند و از شخصيت هاي علمي اين ديار سود بردند . سپس رهسپار نجف شدند . در آنجا با نهضت مشروطيت مواجه مي شوند . در آن دوره به دليل حضور جدي علماي نجف به ويژه مرحوم آخوند خراساني ، در حركت مشروطه اين شهر موضوعيت ويژه اي داشت . مرحوم آقاي بروجردي شاهد تمامي اين قضايا بودند. به گونه اي كه ايشان خود فرموده بودند كه از وضعيت مشروطه اين را آموختم كه در كارهايي كه مبدا و مختم آن را نمي دانم ، دخالت نكنم . در مشروطه مسائلي پيش آمد و اهداف مورد نظر "اعلام" ،  نه تنها تحقق نيافت بلكه از داستان مشروطه ، استبدادي تندتر سر برآورد ؛ نقش مذهب كاملا كمرنگ شد. لذا شخصيت ايشان در آن مقطع كاملا از نظر علمي و سياسي _  اجتماعي شكل گرفت . پس از بازگشت از نجف ، مدت 36 سال در بروجرد ماندند . ما در ميان بزرگان و سكان داران حوزه ، فردي را نداريم كه اين مقدار از عمرش را در شهرستان گذرانده باشد . اين 36 ساله ، مصادف بوده است با روي كار آمدن رضاخان و اوج خفقان پهلوي اول . البته بروجرد از نظر فرهنگي و شهري در غرب ايران ممتاز بوده است و حكومت ها توجه خاصي به آن داشتند و منصوبين حكومت و تعاملات با مركز در بروجرد در سطح بالايي قرار داشت . لذا آيت الله بروجردي به دليل اينكه روحاني اول بروجرد بود ، با اين افراد تماس مستقيم داشت و نحوه برخورد با آنان را تجربه كرد . همچنين با اداره حوزه بروجرد و تعامل با روحانيت آن ديار ، بر تجربه ايشان افزوده شد ؛ چرا كه اين حوزه بر خلاف امروز ، حوزه قدرتمند بود ، به گونه اي كه شيخ انصاري در مسير مهاجرت به نجف به مدت شش ماه جهت تحصيل در اين شهر توقف مي كنند و از محضر استيد درس مي گيرند . بنابراين بر اثر آن تجربه ، در آن زماني كه ايشان در بيمارستان فيرزآبادي تهران بستري مي شوند و شخصيت ها به عيادت مي آيند و در همان موقع جهت آمدن به قم دعوت ها صورت گرفت ، اين پختگي كاملا ملموس بود . ايشان در دو سال اول در قم مشغول تدريس و اداره حوزه بودند و مرجعيت عامه آغاز نشده بود . پس از درگذشت آيت الله العظمي سيد ابوالحسن اصفهاني و پس از مدت اندكي ، آيت الله العظمي حاج آقا حسين قمي ، با شروع مرجعيت عامه ايشان و ظهور حوادث سياسي حاد و تعامل با سياسيون، ظهور و برزو ايشان به خوبي پديدار شد . لذا بر اثر اين دو عامل – ساختمان شخصيتي و بستر حوادث زمان – موفقيت و نقش آيت الله بروجردي در جامعه شيعي تجلي يافت.

آيا اين موفقيت در دوره مرجعيت عامه آيت الله بروجردي بر اثر يك نظام مديريتي اقتدارگرا از سوي ايشان شكل نگرفت؟

نگاهي به دوره مديريت آقاي بروجردي بيندازيد ؛ هيچ رفتاري در ميان حوزويان ازديد ايشان پنهان نبود و اجازه هيچ نوع استقلالي به افراد گروه هاي حوزوي داده نمي شد؛ از باب نمونه ، گروهي كه براي اصلاح نظام حوزوي از سوي ايشان تعيين شد ، خواهان اعمال برخي مسائل در حوزه شدند ، اما آقاي بروجردي با عصبانيت با آنها برخورد كرد و گفت كه مي خواهيد مرا مسلوب الاختيار كنيد كه در نهايت به سردي روابط آيت الله خميني و آقاي مرتضي حائري يزدي ، از اعضاي اين گروه انجاميد . همچنين آيت الله منتظري در نقل بخشي از خاطرات خود مي گويد كه روزي در تهران در كنار آقاي كاشاني نشسته بود ، اما به دليل اينكه عكاسان مي خواستند عكس بگيرند و امكان نشر آن در مطبوعات بود، از ترس آقاي بروجردي سريع آن جلسه را ترك  مي كند . از سوي ديگر طلبه اي به دليل سخنراني در دفاع از فلسطين در حوزه ، پس از مدتي با وجود آرام شدن آن فضا ، آقاي بروجردي از رفتن او به تبليغ جلوگيري مي كند... مي توان نمونه هاي ديگري از اين اطلاعات را هم در روش مديريتي آيت الله برجردي از تاريخ  استخراج كرد. آيا اين مسائل نشان دهنده آن نيست كه آقاي بروجردي در حوزه قم اقتدارگرا و به دنبال يكدستي حوزه بود؟

در پاسخ به اين سوال ، بايد به حوزه قم در ابتداي ورود آيت الله بروجردي نگاهي بيندازيد . حوزه قم پس از رحلت مرحوم حاج شيخ عبد الكريم حائري ، موسس اين حوزه از نظر فشار و خفقان به گونه اي بود كه حتي امكان برگزاري مراسم ترحيم براي ايشان در مسجد امام حسن عسكري (ع) قم پيدا نشد . تعداد طلبه ها از 300 نفر تجاوز نمي كرد . ده سال پس از در گذشت مرحوم حاج شيخ ، علماي ثلاث – حضرت آقايان سيد صدر الدين صدر ، سيد محمد تقي خوانساري و حجت كوه كمره اي – اين حوزه را مديريت كردند كه اين سه بزرگوار در رتبه آقاي بروجردي نبودند كه در طول اين مدت ، تعداد طلبه ها به 600 نفر رسيد كه اين تعداد اندك با مشكلات متعدد ناشي از مسائل مالي ، تفرق فكري و فقدان يك مديريت قوي مواجه بود . حالا آقاي بروجردي بايد اين حوزه را سروسامان مي داد.

به هر حال مديريت اين حوزه به سبك تحكم آميز صورت مي گرفت؟

شما بايد تفكر مرحوم آقاي بروجردي را در اين زمينه ريشه يابي كنيد . ايشان معتقد بودند حوزه قم يك پايگاه علمي شيعه است و مورد توجه دنياي اسلام . لذا در ابتدا بايد اركان تعليم و تعلم در اين حوزه استوار شود، نياز به آن است كه مجتهدان بصير ، مبلغان و نويسندگاني تربيت كند كه جوابگوي نياز هاي روز باشند ، لذا همَ عمده آقاي بروجردي ايجاد يك پايگاه استوار علمي و تربيتي براي جامعه شيعه در حوزه قم بود . شايد بتوان گفت ايشان در قم يك انقلاب علمي ايجاد كرد و يا به تعبير ديگر ورود ايشان به قم اين حركت را موجب شد . ايشان معتقد بودند قم جايگاه توليد علم ، شناخت و استنباط احكام الهي و مركز نشر آن است و به همين جهت ما بايد منابع دريافت احكام را از شرع مقدس تنقيح كنيم تا توان پاسخ گويي به نياز هاي روز تامين شود . لذا در فقه ، رجال و حديث تحول ايجاد كردند . منابع دريافت احكام و معالم دين از نظر ما عبارت است از قرآن ، سنت پيامبر و كلمات معصومين ( عليهم السلام) ما كلمات معصومين را از حديث دريافت مي كنيم. سنت پيامبر نيز از طريق معصومين بايد دريافت شود. در مورد قرآن نيز در تفسير و دريافت اصول نيازمند مراجعه به حديث هستيم . بنابراين در حديث بايد كار اساسي شود. لذا ايشان منابع حديثي را از قبيل "كافي" ، "تهذيب" ، "من لا يحضر" ، "استبصار" و حتي ديگر كتب مانند كتب صدوق را كه منبعي براي دريافت احكام است ، مورد بررسي و تحقيق قرار دادند . البته عمده كار را ايشان در بروجرد كرده بودند، ولي اين شيوه كار را در قم رواج دادند ، بلكه ايشان در اين مسير تنها به حديث اكتفا نكردند ؛ راه هاي ديگر تلقي احكام از ائمه را مورد بررسي قرار دادند؛ از قبيل " اجماعات" و "شهرت" به خصوص بر سر "شهرت قدما" تاكيد ورزيدند . ايشان عقيده داشتند كه فاصله زماني فقهاي صدر اول تا اصحاب ائمه خصوصا اصحاب حضرت عسكري (ع) تنها يك طبقه است . اصحاب حضرت عسكري (ع) در طبقه بندي ايشان ، طبقه 7 بودند و ما فقهايي در طبقه 9 و10 داريم . لذا اگر حكمي در ميان فقهاي صدر اول مشهود شد و روايتي در اين باب نبود ، خواه نا خواه بايد آن را مورد دقت قرار داد. زيرا اين شهرت برگرفته از شهرت اصحاب ائمه است و معني ندارد كه حكمي خلاف نظر آنان با اين فاصله زماني كم در ميان فقهاي صدر اول شهرت پيدا كند. بنابراين بايد به آراء  قدما مراجعه كرد معمول تدريس قم در آن زمان در فقه ، كتاب هاي "جواهر" و "حدائق" و امثال آن بود . ايشان به آثار قدما بازگشتند و آنها را معرفي و رواج دادند و ما مي بينيم كتاب جوامع الفقهيه كه مجموعه اي از آثار قدما است ، رونق مي گيرد . كتاب مفتاح الكرامه سيد جواد عاملي از آن جهت كه واجد كلمات قدما است ، اهميت پيدا مي كند ، به كتب علامه و شيخ مراجعه مي شود. يكي از آقايان براي من نقل كرد مرحوم آقاي طالقاني وقتي تصميم به برگشت به تهران داشتند ، كتاب مفتاح الكرامه را به مبلغ دوازده تومان فروختند . اين كتاب هشت جلد بود ، آقاي بروجردي دو جلد ديگر آن را بعد چاپ كردند . با آمدن آقاي بروجردي قيمت اين كتاب از 300 تومان گذشت و بسيار ناياب شد كه حاكي از جا افتادن اين تفكر در حوزه بود . در مورد حديث كه اساس كار فقه است ، ايشان در كتاب هاي تهذيب ، استبصار ، كافي و امثال آن اشكالاتي به خصوص در قسمت سند مي ديدند كه مهم از نظر ايشان تصحيح نسبت دادن كلام معصوم بود . لذا بحث اسانيد شكل گرفت . عده اي از فضلا به طور جمعي در اين زمينه به كار پرداختند . كارهاي خود ايشان عرضه شد  و اين كار  نويي در قم بود. در حال حاضر اسانيد كافي ايشان با تحقيق چاپ شده است و اسانيد تهذيب در حال چاپ است . در رجال نيز ايشان ايجاد تحول كردند . براي تشخيص وثاقت راوي تنها به نظر چند رجالي معروف اكتفا نكردند . معمول در دروس مراجعه به آراي شيخ طوسي و نجاشي است . نوعا در كتاب "كشي" اشكال مي كنند و توثيقات علامه را قبول ندارند . كار ايشان منتهي به اين شد كه روايات بيشتري مورد تصحيح قرار گيرد كه نسبت اين تصحيح به كار رجالي ديگر اعلام شيعه مثل مرحوم آقاي خوئي در معجم رجال الحديث قابل مقايسه نيست در فقه، ايشان آراي خاصي داشتند . تنها در روايت به ظاهر آن اكتفا نمي كردند . زمينه و تاريخ صدور روايت را بررسي مي كردند ،‌امام در چه شرايطي و در زمان سيطره علمي كدام فقيه از اهل تسنن اين حكم را فرموده اند . در بسياري از موارد اطلاق و يا عموم حديث مورد اشكال قرار مي گرفت و مورد روايت انصراف به جهات خاص مطرح در آن زمان پيدا مي كرد و لذا نياز به مراجعه به آراي فقهاي عامه پيدا مي شد . اين توجه باشد كه مسئله حديث و رسيدگي به آن و تصحيح احاديث بسيار مطلب مهمي است . اهل تسنن از جهت نداشتن حديث به قياس رجوع كردند و حتي خيلي از علماء آنها ، روايت ضعيف را به قياس ترجيح مي دهند . در اصول فقه ايشان بيشتر نظر تهذيبي داشتند و بيشتر از آنكه در اصول شاگرد مكتب نجف باشند ، اقتداء به مكتب اصفهان داشتند در اصول فقط به ميزاني كه در فقه مورد استفاده است ، توجه مي كردند ، زيرا اصول متد و روش استنباط است . به هر حال اين حركت علمي به گونه اي تاثير گذار بود كه مرحوم آيت الله حاج آقا مرتضي حائري به بنده فرمودند :"من در اوان آمدن آقاي برجردي به قم ، بنده (آقاي حائري) نجف بودم، تصميم به ماندن داشتم و نامه اي به آقاي خميني نوشتم و اين تصميم را بيان كردم . بر اين مبنا كه اينجا (نجف) مهد شيخ طوسي است . مرحوم آقاي خميني در پاسخ به نامه بنده گفتند كه شيخ طوسي به قم آمده است . در نجف مانده اي  چه كار كني؟!" اين تحول علمي در حوزه قم شكل گرفت تا مجتهدين براي آينده شيعه ، بتوانند لااقل منشا حركت عملي باشند و تربيت شوند.

شكل گيري اين هدف ، چه تضادي با فعاليت و حركت هاي سياسي روحانيون داشت كه آقاي بروجردي اجازه آن را نمي دادند مخالفت شديد اللحن ايشان با فعاليت هاي نواب صفوي و كاشاني و حتي رفتار هاي سياسي ملايم شاگردان ايشان چگونه تحليل مي شود؟

چون كه مرجعيت و حوزه در نظر مردم اعتبار خاصي دارد و مورد توجه آنان است ، كساني هستند كه از آن بخواهند بهره برداري هاي مختلف در جهات گوناگون بكنند ، لذا آقاي بروجردي بسيار روي اين مسئله حساس بودند ، ايشان معتقد بودند كه روحانيت و مرجعيت به مثابه يك نهاد با قداست ، فوق حركت فكري – سياسي بايد حركت كند و جغرافياي آن ، خاص ايران نيست . آقاي طنطاوي ، رئيس الازهر مصر نقل مي كرد كه اقتدار آقاي بروجردي در ايام درگيري محمد رضا پهلوي و جمال عبد الناصر به گونه اي بود كه در ايام پيگيري بحث تقريب مذاهب اسلامي از سوي ايشان ، اين روابط تيره سياسي في ما بين ايران و مصر ، كوچك ترين تاثير را بر حركت آقاي بروجردي نگذاشت. اگر ايشان در يك حركت محدود سياسي يا طرفداري از نظام ، خود را قرار مي داد كه نمي توانست اينگونه دست بالا حركت كند ؛ تا حدي كه جمال عبد الناصر به او نامه بنويسد و در بحث "اسرائيل" از ايشان استمداد كند . لذا تمام تلاش ايشان در آن جهت بود كه يك حركت سياسي و لو به نام مليت يا مذهب يا مردم ، به نام كيان روحانيت و مرجعيت شكل نگيرد . به عنوان مثال اگثر اعضاي فدائيان اسلام ، افراد متدين و ظاهر الصلاح بودند و واقعا هدفشان تشكيل حكومت اسلامي بود . آقاي بروجردي اين حركت را از سوي گروهي از روحانيون شيعي مي دانستند و چونكه اين حركت ، همچون هر فعاليت سياسي فراز و نشيب و شكست ها و پيروزي هاي خاص خود را داشت، لذا ايشان معتقد بودند كه ما حق نداريم سرمايه روحانيت ، مرجعيت و حوزه را در اين جهت صرف كنيم . ايشان بر اين مسئله حساسيت داشتند كه مبادا اين حركت هاي سياسي بر روي نهاد روحانيت مستند شود. اين كنترلي كه شما نقل كرديد ، براي اين بود كه اينها نماينده و نماد حوزه بودند و از مدرسين بزرگ حوزه . حوزه بايد فارغ از حركت ها ، به دغدغه هاي خود بپردازد ؛ اين نظر ايشان بود . مرحوم آقاي بروجردي حتي با وجود اينكه به بحث نهضت ملي شدن صنعت نفت وارد نشدند، اما نگذاشتند كه كوچكترين حركتي عليه دكتر مصدق و نهضت ملي به نام روحانيت انجام شود . به عنوان مثال در برابر تصميم آقاي بهبهاني موضع مي گيرند . آقاي بهبهاني در آستانه رفتن مرحوم دكتر مصدق به لاهه تصميم داشت كه با جمع كردن علماي تهران مانع از اين سفر شود . آقاي بروجردي باخبر شدند و نامه تندي خطاب به آقاي بهبهاني نوشتند و خطاب به ايشان گفتند كه اين كار را نكنيد ، مصلحت روحانيت و ما نيست ، اگر شما به اين كار اقدام كنيد ،‌من حمايتم را از شما سلب مي كنم. سپس ايشان يك تحليلي ارائه كرده و ادامه داده بودند كه دكتر مصدق مي خواهد يك حركتي در جهت احقاق حق مردم انجام دهد ،‌يا موفق مي شود يا نميشود . اگر شما از اين سفر جلوگيري كنيد و آقاي مصدق نرود هميشه خواهند نوشت كه مردم ايران يك حركت در جهت احقاق حق شان مي خواستند انجام دهند و روحانيت و مرجعيت شيعه از آن جلوگيري كرد . نمونه هاي ديگري هم وجود دارد كه برخي حركت هاي مذهبي در قم سعي مي كردند تا با شكل گيري برخي حوادث ، آقاي بروجردي عليه دكتر مصدق موضع بگيرد ، اما ايشان با يك  سعه نظري برخورد كرد و حتي روزي در بالاي منبر درس ، از گفت و گوي خود با رئيس دولت وقت سخن مي گويد و او را مقصر قلمداد نمي كند . حتي مرحوم آقاي كاشاني با آيت الله بروجردي مخالفت علني مي كرد ، اما هيچ گاه ايشان عليه كاشاني سخني نگفتند و اقدامي نكردند . حتي روزي در برابر موضع غير مستقيم شاه عليه كاشاني در قم ، خطاب به محمد رضا مي گويند اجازه نمي دهم كه در محضر من به شخصيت هاي مذهبي توهين و بدگويي شود . اما آقاي بروجردي هيچگاه از تندروي هايي هنچون حركت فدائيان اسلام حمايت نكردند . كما اينكه خود امام(ره) هم هيچ تاييد رسمي از اين گروه نكردند . در مقام مقايسه نيستم ؛ چرا كه فدائيان نيروهاي مخلصي بودند ، اما اگر ايشان در آن دوره ، اقدامات فدائيان را تاييد مي كردند، آيا ما  امروز در بحث طالبان و القاعده مي توانستيم قرص و محكم بگوييم كه شيعه ترور را محكوم مي كند و حركت هاي انتحاري مورد تاييد ما نيست ؟!

اگر آقاي بروجردي از اقدامات آنها حمايت مي كرد، مسئله اي براي مرجعيت شيعه بود؛ حتي اگر آنان پيروز مي شدند و حكومت اسلامي آنان برپا مي شد مسئله ، مسئله تشكيل حكومت نيست ؛ مسئله آن است كه از چه راهي به حكومت رسيديم . مرحوم آقاي بروجردي به عنوان زعيم حوزه شيعه ، نمي تواند نسبت به قضاياي جزئي كه در حوزه مي گذرد و ممكن است نقشه اي باشد كه حركت حوزه متوقف شود ، بي تفاوت باشد . آن زمان ، فعاليت فدائيان اسلام مانع درس و بحث طلبه ها بود. آقاي بروجردي به شهرباني نمي گويد جلوي آنان را بگيريد ، از بطن حوزه با آنان برخورد شد. ايشان به دليل زعامت حوزه ، به خود حق مي داد كه اين حركت ها را كنترل كند ،‌اما در برابر حمايت هاي برخي از بزرگان همچون مرحوم آسيد محمد تقي خوانساري از فدائيان اسلام و آقاي كاشاني واكنش نشان نمي دادند و حتي به آقاي خوانساري احترام مي گذاشتند يا بر همين منوال ، آقاي صدر . چونكه آقاي بروجردي آنها را صاحب نظر و مجتهد مي دانست و آنها بر اساس وظيفه خويش عمل مي كردند. بنابراين نمي توان نسبت اقتدار گرايي  به آقاي بروجردي داد؛ چرا كه كساني كه اهليت نظر داشتند ، همچون آقاي خوانساري و آقاي صدر ، آزاد بودند . اما ديگران ، شاگردان آقاي بروجردي محسوب مي شدند ،‌اگر آقاي بروجردي مي گذاشت آنها وارد اين حركت ها شوند ، عملا حوزه وارد شده بود . ايشان با يك وسواس عجيب و غريب ، حوزه را از حركت فدائيان اسلام و آقاي كاشاني دور نگه داشت ؛ براي آن هدف ،‌آقاي بروجردي متوجه حركت هاي سياسي جامعه بود ، اما ايشان معتقد بودند كه اين حركت ها و تفكرات مي آيند و مي روند ، موفق مي شوند يا شكست مي خورند ، آثار خوب يا بد دارند ، ولي دليل ندارد كه آثار سوء و گرد آن به دامن مرجعيت و حوزه بنشيند. حوزه  و مرجعيت بايد همچون پدر از بالا نظارت كنند و هر كجا حركتي بخواهد به اساس تشيع ضربه بزند ، دخالت مي كند . گاهي حتي اموري در ظاهر لطمه نمي زند ؛ همچون تغيير خط فارسي به لاتين كه شاه به دنبال آن بود ، مرحوم آقاي بروجردي به طور جدي وارد شد و از اين اقدام جلوگيري كرد . از سوي ديگر ايشان به نظام مند شدن حوزه معتقد بودند و "نظم حوزه در بي نظمي است " را بر نمي تابيدند . آقاي بروجردي تاكيد داشتند حوزه در مرحله اي است كه تمام نهاد و اساتيد حوزه بايد هماهنگ با يكديگر حركت بكنند و الا ضربه مي خورد . بنابراين اگر غير از اين روش كسي حركت مي كرد ، از آن جلوگيري مي كردند.

شما فقط به بحث سياسي پرداختيد ، اما در امور فرهنگي و فكري نيزآقاي بروجردي به دنبال يكدست كردن بودند؛ به عنوان مثال مرحوم رباني شيرازي و آقاي منتظري شروع به نوشتن يك  كتاب حديثي مي كنند . آقاي بروجردي در مقابل اين كار موضع مي گيرند و خواهان متوقف شدن اين كار مي شوند . البته آقاي منتظري نظر ايشان را مي پذيرند ، اما آقاي رباني شيرازي ادامه مي دهند.

اينها هر كدام بحث خود را  دارد . در مورد كار آقاي رباني شيرازي بايد گفت كه او عضو لجنه تحقيقاتي مرحوم آقاي بروجردي براي تدوين جامع الاحاديث بود . در اين تحقيق دسته جمعي ، تحقيقات تمام افراد و گروه ها مورد تاييد علمي صددر صد نبودند، تحقيقات مرحوم رباني شيراز هم يكي از اين موارد بود. البته به اين معنا نبود كه كار غلط بود ، بلكه بايد كمال مي يافت تا كار عرضه شود. در اين حين مرحوم رباني شيرازي با وجود عضويت در اين لجنه ، قرار دادي براي تدوين حاشيه اي بر وسائل مي بندد . تذكر مرحوم آقاي بروجردي اين بود كه اين كار ، برداشت كامل نشده است . لذا اين جلوگيري ، يك قصه خاص و شخصي است ؛ آقاي رباني شيرازي يك كار مجموعه اي را به صورتي كه مورد تاييد ايشان نبود مي خواست انجام دهد كه شايد تضييع حقوق ديگران هم بود.

داستان مخالفت ايشان با تدريس فلسفه در قم چگونه تحليل مي شود؛ مخالفت با تدريس علامه طباطبايي ، امام ، آقاي منتظري  و ... ؟ آيا اين هم موضوعي شخصي است ؟!

متاسفانه در بحث مخالفت با فلسفه توجه لازم به ماهيت قصه صورت نگرفته است كه مايه گله مندي هم هست. برخي از آقايان مرحوم آقاي بروجردي را مخالف فلسفه قلمداد مي كنند . اين در حالي است كه ايشان از اساتيد بزرگي در اصفهان فلسفه را آموخت ؛ مرحوم آخوند كاشي و مرحوم جهانگير خان قشقايي . ايشان حتي در بروجرد هم فلسفه تدريس مي كردند ، البته بعد از مدتي آن درس تعطيل شد . با اين پيش فرض قصه مخالفت ايشان با تدريس فلسفه كه مطرح مي شود ، انواع دارد و به هر كدام بايد جداگانه پرداخته شود. ايشان مرحوم امام را از تدريس فلسفه باز داشتند . علت اين امر اين بود كه به دليل نزديكي بيش از حد امام به مرحوم آقاي بروجردي در 4-5 سال اوليه حضور ايشان در قم ايشان استعداد و توان ويژه اي را در آيت الله خميني ديده بودند و چونكه درس فلسفه منتهي به مرجعيت فقهي نمي شود ،‌ايشان بر اساس استعداد ،‌امكانات و سطح علمي فقهي و اصولي امام ، خير خواهانه مي گفتند كه حيف است شما وقت خود را فقط صرف فلسفه كنيد و بياييد به فقه و اصول روي آوردي . لذا پس از ترك تدريس اصول از سوي آقاي بروجردي ، درس  آقاي خميني شلوغ ترين درس اصول در قم بود؛ يعني درس ايشان ،‌درس اول اصول حوزه شد . بنابراين آيت الله خميني در وادي مرجعيت قرار گرفتند و اين كار را آيت الله بروجردي انجام دادند . از اين رو ، اين توصيه آقاي بروجردي را نبايد به حساب مخالفت ايشان با تدريس فلسفه گذاشت.

 در مخالفت آقاي بروجردي با تدريس فلسفه ازسوي علامه طباطبايي چه پاسخي مي دهيد؟

بحث مخالفت ايشان با تدريس فلسفه از سوي مرحوم علامه طباطبايي ، در اين مقطع بود كه آقاي طباطبايي بحث اسفار ملاصدارا را به صورت عمومي در مدرس مدرسه فيضيه زير كتابخانه شروع كردندو جمعيت بسياري در اين درس شركت مي كردند كه تا به آن روز اين جمعيت در درس فلسفه در حوزه قم كم نظير بود. زيرا هيچ گاه فلسفه به صورت عمومي در حوزه قم برگزار نمي شد. البته تعداد طلبه هاي حوزه در آن مقطع زياد شده بود . اين درس و تعداد جمعيت آن سروصدايي به پا كرد و حوزه مشهد و شاگردان مرحوم آميرزا مهدي اصفهاني فشار آوردند . تازه اين فشارها عمده نبود، عمده فشارها از تهران بود .  در تهران برخي از مقدسين روحاني در فراز منبر در ميان بازاريان اعتراض كردند و به آنها گفته بودند :" يالا برويد وجوهاتتان را به آقاي بروجردي بدهيد!در قم حوزه فلسفه يونان درست كرده اند و ترويج فلسفه ارسطو و افلاطون مي كنند!" اين مسائل براي آقاي بروجردي كوبندگي داشت.

يعني به هدف ساماندهي سازمان روحانيت و تغذيه منابع مالي حوزه از وجوهات بازاريان لطمه وارد مي شد؟

بله ، دولت كه به حوزه كمك نمي كرد. حوزه متكي به وجوهات مردم بود. اگر اين حيثيت لطمه مي خورد، اساس و بنيان حوزه از بين مي رفت . آن مدرس كه در حوزه تدريس مي كرد، به اين مسئله توجه نداشت كه حوزه اي بايد باشد تا تدريس برپا شود . همچنين اين حوزه بايد شاخصيت و وجاهت داشته باشد تا پول بيايد . اگر پول از تاحيه مردم تامين نشود كه هيچ كاري در حوزه انجام نمي شود. مردم هم خواه ناخواه عليه فلسفه تحريك مي شدند ؛ هنوز هم هستند كساني كه به فلسفه يونان معتقد نيستند . آقاي بروجردي زماني كه با اين مسئله روبرو شدند ، خيلي مؤدبانه از آقاي طباطبايي خواستند كه تعطيل كنند ، يا به صورت محدود تدريس اسفار را در منزل برپا كنند تا در برابر چشم عموم نباشند . چرا كه فشار از مشهد و صاحبان مكتب تفكيك وجود داشت و بحث تهران هم بسيار سرنوشت ساز براي حوزه بود. لذا آقاي بروجردي مي بايست نشان مي دادند كه حوزه ما ، حوزه فقه جعفري است.

در واقع شما معتقديد كه ايشان ، خود مخالف تدريس فلسفه نبود؟

شما اگر مي خواهيد نظر آقاي بروجردي را درباره فلسفه بدانيد ، به تدريس اصول ايشان در قم مراجعه كنيد . ايشان كه وارد علم اصول شدند در " عوارض ذاتيه" مباحث فلسفي را پشت سر هم مطرح كردند . به گونه اي كه اكثر طلبه ها متوجه نمي شدند . برخي از بزرگان خدمت ايشان رسيدند و گفتند ساده درس بدهيد ، ما نمي فهميم. ايشان به آنها فرمودند شما منظومه خوانده ايد؟ گفتند نخير . ايشان افزودند : منظومه نخوانده كه اصول را نمي شود فهميد ! ايشان باور داشتند كه كفايه متضمن اصطلاحات فلسفي است و اگر طلبه فلسفه نداند ، كفايه را درك نمي كند . اگر ابزار نباشد كه نمي توان فقه و اصول را فهميد ؛ چه رسد به عقايد .

حضرت آيت الله ! شما در تمامي اين مباحث به دلايل منش و روش آقاي بروجردي پرداختيد . اما نمي توان منكر نظام مديريتي اقتدار گراي ايشان شد ؛ اگر چه مي توان دلايل منطقي براي به كار گيري اين نظام مديريتي ازسوي ايشان آورد .

بله ، نظر بنده اين است كه اين حد اقتدارگرايي آقاي بروجردي بر اساس وسعت نظر ايشان نسبت به مجموعه مسائل حوزه است

يعني بر اساس شناخت ايشان از فضاي حوزه ، شهريه برخي از طلبه ها قطع مي شد؟

روش آقاي بروجردي با ادعاي قطع شهريه برخي از طلبه ها كه شما گفتيد ، با منش و روش ايشان همخواني ندارد . پدر بنده از اظهار نظر آقاي بروجردي در درس در مورد فدائيان اسلام ياد مي كردند كه بنده نمي خواهم تعابير ايشان را اينجا نقل كنم . اين نظر آقاي بروجردي در فضاي قم همهمه اي را به وجود آورد . به گونه اي كه همان شب ها مرحوم واحدي به منزل ما آمد و به پدرم گفت : من ناچارم بروم و ديگر قم نمي توانم بمانم . ولي يك مسئله را برايم پيگيري كن . صاحبخانه ما پس از صحبت هاي آقاي بروجردي ، آمده است و گفته بايد خانه را تخليه كنيد . من فرصت ندارم ، بايد بروم ، زن و بچه و مادرم را به دست شما مي سپارم . ابوي بنده فردا صبح خدمت آقاي بروجردي مي رسند و قضيه را تعريف مي كنند . ايشان ناراحت شدند و گفتند صاحبخانه را صدا بزنيد . آقاي بروجردي خطاب به او گفت اينها در منزل شما باشند و از اين پس ، اجاره منزل آنها را از من بگيريد . حتي يك پولي را هم به ابوي بنده مي دهند تا به خانواده واحدي دهند شايد نظر قطع شهريه نظر قطع شهريه شاگران فلسفه علامه طباطبايي ، مربوط به كساني بود كه مصر بودند تا درس عمومي برگزار شود و درس گردان بودند . اما طبيعت و منش آقاي بروجردي اين نبود كه تمام كساني كه فلسفه مي خواندند ، شهريه آنان قطع شود . اگر آقاي بروجردي تا اين حد با فلسفه مخالف بود كه در وقف نامه مدرسه علميه خان مي نوشتند ، فلسفه تدريس نشود، و لو اينكه در اكثر وقف نامه مدارس نوشته شده است . همان طور كه مرحوم آقاي شاهرودي در نجف فتوا دادند كسي كه فلسفه مي خواند ، از نور چراغ تامين شده از سهم امام نمي تواند استفاده كند . اما آقاي بروجردي اينگونه رفتار نكردند و فتوا ندادند . اين قضايا ي منع از فلسفه موردي بوده است كه هركدام دليلي داشته است . اما به هر حال آقاي بروجردي حاضر نبود كه با يك قصه تدريس اسفار ملاصدراي آقاي طباطبايي و عمومي بودنش اساس حوزه به مخاطره بيفتد .

شما از برخورد آقاي بروجردي با علامه سخن گفتيد . اگر ممكن است به بحث بحارالانوار و انتقاد تند علامه از مجلسي و واكنش آقاي بروجردي هم اشاره كنيد.

آقاي طباطبايي زماني كه حاشيه بحار الانوار را مي نوشتند  ، در بخشي از آن حمله تندي عليه مرحوم مجلسي كرد. آقاي بروجردي عكس العمل نشان دادند و حتي مي خواستند جلوي چاپ آن را  بگيرند كه البته با توقف حواشي نويسي آقاي طباطبايي ،‌اتفاق نيفتاد. آقاي بروجردي معتقد بود كه مجلسي ، شيخ الاسلام شيعه است . اگر ما در برابر حمله به مرحوم مجلسي ساكت بنشينيم ، پرده دري مي شود و ديگران رعايت اين حريم را نخواهند كرد ، اما آن سوي اين برخورد با علامه هم وجود دارد . روزي رئيس انجمن بين الملي مبارزه با مشروبات الكلي خدمت آقاي بروجردي رسيده بود ، از آقاي طباطبايي هم دعوت كرده بودند ، مرحوم بروجردي در پي درخواست اين دكتر براي دريافت آيات ضد  شرب خمر و تفسير و تشريح آن رو به علامه طباطبايي مي كنند و از ايشان مي خواهند ، تفسير خود  را از اين آيات به اين آقا تحويل دهند . همچنين هيچ گاه آقاي بروجردي از چاپ كتاب هاي آقاي طباطبايي جلوگيري نكردند.

اما به هر حال آقاي بروجردي آنجا كه تمايل نداشتند از اقدام يا انتشاري جلوگيري مي كرند.

اقتدار گرايي در اداره حوزه بود ، چرا كه در شرايط خاص آن دوران شكافي به وجود مي آمد ، از سوي افراد و گروه هاي مختلف سوء استفاده مي شد و نفوذ در حوزه صورت مي گرفت . اين واقعيت را بايد پذيرفت كه آقاي بروجردي براي حفظ حوزه اينگونه رفتار مي كردند.

شما برخورد آقاي بروجردي با مخالفانشان را چگونه تفسير مي كنيد؟

ايشان اهل مماشات با مخالف خودش بود و او را زمين نمي زد يا حذف اش نمي كرد . به عنوان مثال ، آقاي گلپايگاني براي بنده نقل كردند كه كنار آقاي بروجردي نشسته بودم  ، نامه اي از شهري آمد و نوشته شده بود كه فلان آقا عليه شما در بالاي منبر بدگويي مي كند اجازه مي دهيد با ايشان برخورد كنيم؟! آقاي بروجردي ناراحت شد و گفت : مي دانم كه ايشان به من بد مي گويد ، مردم را از من منصرف مي كند چه كار كنم؟ او به اين شهر و حوزه آن خدمت مي كند . مردم به حساب توهين به من به او پول نمي دهند . من به تجار سپرده ام به او پول دهند و نگويند كه از من است.

همچنين پدر من نقل ميكرد كه يكي از تجار اطراف مسجد هدايت آمد و گفت كه مبلغ 3 هزار تومان به آقاي آسيد محمود طالقاني دادم . يك عده كه كنار آقاي بروجردي نشسته بودند ، به ايشان رساندند كه آقاي طالقاني سياسي است و... آقاي بروجردي به آن مرد گفت كه آقاي طالقاني آنجا چه كار مي كند ؟ او گفت كه ايشان سه وعده در روز نماز مي خواند . تفسير و عقايد مي گويد و براي جوانان و زنان كلاس مي گذارد و ... ايشان سپس رو كرد به آن افراد كه در اطرافشان بودند و گفت : يك روحاني ، يك امام جماعت در تهران ديگر بايد چه كاري انجام دهد. بعد رو كرد به آن فرد و گفت : اين سه هزار توماني كه دادي ، قبول است . بقيه اش را هم به ايشان بده . پس از اين هم اگر وجوهاتي داشتي و به ايشان دادي ، از نظر من قبول است.
با اينكه يكي از بزرگان حوزه كه الان مرحوم شده اند، از آقاي بروجردي خوشش نمي آمد و دائم عليه ايشان بدگويي مي كرد . يك روز آقاي حائري آمدند پيش آقاي بروجردي و گفتند كه آمدم با شما دعوا كنم. معنا ندارد كه شما مرجع بزرگ حوزه باشيد و طلبكاران عبا از دوش فلاني بردارند. آقاي بروجردي عصباني شد و گفت : من با اين چكار كنم ؟ پول مي فرستم قبول نمي كند؟ سلام مي كنم جواب نمي دهد ؟ و ...

آقاي حائري به ايشان مي گويد كه پول را به اسم خودتان ندهيد. در همان حين آقاي بروجردي 4 هزار تومان به آقاي حائري مي دهد و مي گويد هر طور كه صلاح مي داني ، به او بده . از اين به بعد هم هر ماه مبلغ هزار تومان ازحاج محمد حسن احسن –دفتر دار آقاي بروجردي- بگيريد و به همان شيوه به او دهيد. البته اواخر عمر ايشان نسبت به آقاي بروجردي نظرش عوش شده بود. حتي با وجود اينكه روابط آقاي بروجردي با امام سرد شده بود. از راه عيال خودشان به عيال امام پول مي رساندند تا مشكل پيش نيايد . آقاي بروجردي بسيار در برابر مخالف تحمل مي كرد ، اما اگر مخالف مي آمد و در اساس و روش ايشان خللي ايجاد مي كرد، جلوگيري مي كرد.

 اين روش و منش آقاي بروجردي در ميان شاگردان و حوزويان پذيرفته شده بود . پس چرا پس از رحلت ايشان كاملا فضاي سياسي _ آموزشي حوزه متفاوت با ايده هاي آقاي بروجردي شد ؛ ايشان از سياسي شدن حوزه جلوگيري مي كردند ، اما حوزه سياسي شد؛ آقاي بروجردي آنچنان كه بايسته بود از ظهور و بروز نوگرايي آموزش در حوزه حمايت نمي كرد ، اما پس از ايشان مدارس جديد همچون حقاني و موسسات جدا از حوزه همچون "در راه حق" رشد كرد

اينگونه نيست. آقاي بروجردي به دنبال آن بود كه شكست ها و حركت هاي سياسي دامان حوزه را نگيرد . و الا ايشان كارهاي زير بنايي براي تشكيل سازمان روحانيت انجام دادند . يكي از موارد به كارگيري اقتدارگرايي از سوي ايشان براي امر تبليغ بود. آقاي بروجردي تبليغ را در حوزه به صورت اساسي شكل داد . ايشان طلبه ها را وادار مي كرد كه در دهه اول محرم ، دهه آخر صفر و ماه رمضان به تبليغ بروند و در اقصي نقاط ايران پراكنده شوند. اين فرهنگ به گونه اي جا افتاد كه در اين ايام سال ، بودن طلبه در قم تعجب آور بود. حتي آنقدر اين مسئله عمق يافت كه افرادي در حد مرجعيت همچون آيت الله سيد محمد داماد، تبليغ و منبر رفتن را عيب نمي ديدند ، ايشان تربيت فضلا ،اساتيد و طلبه ها را شدت بخشيد و براي كار آموزي ، آنان را به تبليغ به ميان مردم مي فرستاد . مرحوم آقاي بروجردي توانست يك شبكه گسترده تبليغي بنا كند . به گونه اي كه پس از رحلت ايشان ، اين شبكه گسترده عامل انتقال پيام قم شد؛ به تمام مملكت ايران ، تلويزيون ، راديو و ساير رسانه ها كه در دست روحانيت نبود .از كجا مردم در قضاياي انجن هاي ايالتي و ولايتي و 15 خرداد قم حركت كردند و جوشيدند؟ اين شبكه بود كه كمك مي كرد . از سوي ديگر آقاي بروجردي همٌٍٍٍٍٍٍٍٍٍش را فقط منحصر به حوزه قم نكرد و به شهرستان ها اهتمام داشت. يكي از مشكلات امروز ، خالي شدن شهرستان ها از شخصيت هاي روحاني است. آقاي بروجردي اين مشكل ر ا اينگونه حل مي كرد : به علمايي كه در شهرستان ها هستند ، اختيار مي داد؛ عمده در مسائل مالي و وجوهات . همجنين شخصيت هايي كه ديگر در حوزه قم تاثيري نداشتند ، يا اگر داشتند ، ديگران مي توانستند خلاء نبودشان را پر كنند ، به شهرستان ها مي فرستادند.
لذا در زمان آقاي بروجردي ، علماي بزرگي كه حتي در حد مرجعيت بودند ،‌در شهرستان ها مقيم شدند. ايشان زماني كه افرادي براي دادن وجوهات به نزدشان مي آمدند ، پول را مستقيم نمي گرفتند و آنها را به علما و وكلاي خود ارجاع مي دادند. نمونه ديگري از اين مسائل كه شخصيت ها در شهرستان ها ساخته مي شدند كه پس از انقلاب بيكران از وجودشان استفاده شد، نقل مي كنم.

روزي يكي از تجار ملاير در زماني كه آقاي بروجردي از سوي آسيد ابوالحسن اصفهاني احتياط ها به ايشان ارجاع داده شد و در بروجرد بود ، نزد ايشان مي رود تا مبلغ 70 هزار تومان وجوهات را تقديم كند.آقاي بروجردي به ايشان مي گويد كه شما اين وجوهات را براي من آورديد ، پس آقاياني كه در ملاير طلبه و حوزه دارند و مشغول هستند ، چه كار كننند؟! گفته بود كه آقا من مقلد شما هستم ، شما پول را بگيريد ، به آنها بدهيد . آقاي بروجردي گفته بود نه ؛ اين درست نيست. من وجوهات شما را قبول كردم . اما برويد به ملاير و به آقايان فلاني و فلاني اين مبلغ را بدهيد . آنگاه آن بازاري گفته بود: پس مي برم و مي گويم حضرت آيت الله مرحمت كرده اند. بعد آقاي بروجردي مي گويد : نه، اسم من نباشد . گفت :چرا آقا؟ افتخار مي كنند كه پول شما را بگيرند . آقاي بروجردي فرموده بودند: اگر پول را از طرف من به آنها بدهيد ، انها نسبت به من ممنون مي شوند . من مي خواهم بدون اسم من اين پول را به آنها بدهيد تا احساس كنند در شهري كه در حال فعاليت هستند ، مردم نسبت به آنها قدردان هستند و اينها را لنگ نمي گذارند . آقاي بروجردي نه تنها در قم و شهرستان هاي بزرگ ، بلكه نسبت به يك آخوند روستا هم اين ملاحظات را داشتند . فردي از روستا 23 تومان وجوهات براي آقاي بروجردي مي آورد . مرحوم آقاي بروجردي به او گفته بود روحاني شما در روستا كيست؟ گفت آشيخ حسن. ايشان با همين تعبير گفته بود عجب؛ آشيخ حسن خودمان ، حالش چه طور است ؟! حال  ، اين روحاني را هم نمي شناختند ، از فعاليت هايش هم پرسيدند . سپس آقاي بروجردي پول را گرفته بودند و مبلغي هم روي آن گذاشته و گفته بودند اين را به آشيخ حسن بدهيد و از طرف من سلام هم برسانيد و بگوييد ما دلمان برايش تنگ مي شود  ، اينجا مي آيد ، يك سري هم به ما بزند. اين كار باعث مي شد تا در نزد مردم روستا جايگاه آشيخ حسن بالا رود. اين سازماندهي اي بود كه آقاي بروجردي در سرتاسر كشور به راه انداخت كه از مسائل مالي آغاز مي شد . اين مسئله باعث شد تا روحانيت و مرجعيت در هر شهر و روستايي پايگاه داشته باشد. لذا ندايي كه از قم بر مي خيزد، در سراسر ايران لبيك گو پيدا مي كند و مردم هم به آن مي پيوندند . آقاي بروجردي نمي توانست از اين ابزار استفاده كند ، چرا كه خود مؤسس و بنيانگذارش بود و در حال پايه گذاري و هنوز سازمان روحانيت به كمال نرسيده بود كه پس از رحلت آقاي بروجردي ، اين مسئله مورد بهره برداري قرار گرفت.

اما ايشان اگرچه سازمان روحانيت را تشكيل دادند ، اما مصداق مديريت و رهبري مشخص آن را پس از خود براي اين سازمان تربيت و معرفي نكرد. اينگونه بود كه برخي فعاليت ها پس از آقاي بروجردي با آراي نظري و رفتاري ايشان هماهنگ نبود.

در سازمان روحانيت شيعه جانشيني و تعيين فرد ، قاعده نيست . حتي اگر مرجعي به اين امر مبادرت ورزد ، در نزد شيعيان زياد جالب نيست . البته گاهي برخي مراجع براي نشان دادن افراد شاخص در زمان حيات خود ، به آنان ارجاع " احتياط" مي دادند ؛‌همان طور كه آسيد ابوالحسن اصفهاني به آقاي بروجردي ارجاع داد. بايد مرجعيت شيعي در اثر يك انتخاب طبيعي بروز كند. خود آقاي بروجردي هم اينگونه انتخاب شد . آزادي و حريت در شيعه حكم فرماست و لذا به طور طبيعي شاگردان وارد عرصه مي شوند لذا اكثر اوقات ، وحدت مرجعيت از بين مي رود. فقط در چندين سال پس از فوت شيخ طوسي ، به دليل قدرت علمي ايشان فقهاي بعدي تابع ايشان بودند. اگر آقاي بروجردي فردي را تعيين مي كردند ، اين خلاف نظام مرجعيت شيعي است.

اما مرحوم بروجردي همان طور كه شما فرموديد . بسيار وسواس داشتند كه حوزه به عنوان شاخص يك تفكر و حركت سياسي شناخته نشود تا پيامد هاي آن دامان مرجعيت و حوزه را نگيرد . آيا نبايد ايشان براي اين دغدغه برنامه ريزي مي كردند؟

آقاي بروجردي متعهد است به وظيفه خودش در زمان خودش ؛ بيشتر از اين متعهد نيست . مرجع  به آن مسير و راهي كه حجت مي داند ،‌عمل مي كند؛ پس از او چه مي شود ، در دستان او نيست. اين وظيفه آقاي بروجردي نبوده كه راه و روش خودش را پس از رحلت هم سرايت دهد . از سوي ديگراگر شرايط پس از رحلت ايشان رخ مي داد ،‌شما   از كجا مي گوييد كه آقاي بروجردي مرجعي بود كه شاه جرات نمي كرد حركتي بر خلاف نظر ايشان انجام دهد . به عنوان نمونه زماني كه مرحوم نكويي ، آقاي بروجردي را وصي كرده بود تا بيمارستاني ساخته شود ؛ البته شاه را هم وصي كرده بود ، پس از اتمام ساخت و خريد تجهيزات جلسه اي با حضور آقاي بروجردي برگزار مي شود و ايشان مي گويد تحقيق كنيد كه چه كسي مي تواند اين بيمارستان را اداره كند؛ ما كه نمي توانيم . سپس اداره اين بيمارستان به "سازمان خيريه شاهنشاهي خدمات اجتماعي" محول مي شود. رئيس اين سازمان "اشرف پهلوي" بود . او مي خواست در سالروز كشف حجاب رضاخان ، بي حجاب با حضور دختران بي حجاب دبيرستاني اين بيمارستان را افتتاح كند . با وجود انتشار اين خبر در روزنامه ها آقاي بروجردي بلافاصله مي گويد حق ندارد بيايد و روزنامه ها هم براي پنهان كردن اين مسئله اعلام كردند. اشرف به دليل كسالت به قم نرفت . شاه در دست آقاي بروجردي همچون موم بود. ايشان در تمامي مسائل وارد نمي شدند  ، اما جاهايي كه به مذهعب شيعه باز مي گشت ، با اقتدار وارد مي شدند به هر حال پس از فوت آقاي بروجردي شرايط تغيير كرد . شاه به خيال خودش مي خواست نفس راحتي بكشد . پس از رحلت آقاي بروجردي ، حوزه نسبت به نظرات آقاي بروجردي گريزپا نشده بود، بلكه حوادث سياسي پس از ايشان؛ جان گرفتن شاه به دليل فوت آقاي بروجردي ، حمايت شديد آمريكايي ها و آغاز فعاليت هاي ضد مذهبي او و ناديده گرفتن روحانيت ، بستر فعاليت هاي جديد حوزويان را فراهم كرد. در اين موقع نه تنها امام بلكه آقايان گلپايگاني ، شريعتمداري و حتي آقاي خوانساري در تهران هم اعتراض كردند. تنها ايران معترض نبود. در نجف هم آقايان حكيم و خويي موضع گرفتند . اگر اين حركت در زمان آقاي بروجردي اتفاق افتاده بود، از كجا معلوم  كه ايشان سكوت مي كرد؟!

آقاي بروجردي سكوت نمي كرد، اما آيا هدف براندازي رژيم و تشكيل حكومت اسلامي با منش ايشان هماهنگ بود؟

در ابتداي قصه اعتراض ها ، تشكيل حكومت اسلامي هدف نشده بود. اما پس از اينكه حكومت پهلوي به اقتدارگرايي تند ، روي آورد ، آنگاه امام حكومت اسلامي را مطرح كردند.
سوال: چرا آقاي بروجردي مي فرمودند كه شاه باشد اما اسلامي باشد؟ آيا مدافع سلطنت مشروطه بودند؟

ببينيد ؛ مرحوم آيت الله آسيد ابوالحسن اصفهاني سخت با جمهوريت رضاخان مخالف بود. حتي علماي ديگر هم  مخالفت كردند و اين مخالفت را در بدو حركت رضا خان در مسئله جمهوريت مطرح كردند. علما فارغ از مصداق سلطنت ، به اين مي انديشيدند كه اگر ايران از سلطنت به جمهوري بازگردد ، انتخابات مطرح مي شود. حزب توده در ايران مي تواند با پول ، قدرت و سابقه تاريخي نيروهاي چپ و حمايت شوروي ، در انتخابات رخنه كند و نتيجه انتخابات ، حضور نيروهاي چپي خواهد بود؛ همان كاري كه در اروپاي شرقي انجام شد. لذا آنان به دنبال حكومتي بودند كه ثبات داشته باشد و اين ثبات را در سلطنت مي ديدند. اما اصلا سلطنت رضاخان مورد نظر آنان نبود. آقاي بروجردي هم اينگونه فكر مي كرد. آقاي بروجردي معتقد بود كه به دليل حضور قدرتمند توده اي ها در ايران كه حتي جبهه ملي هم نمي توانست با آنها مقابله كند ،‌در وضع موجود ، شيعه لطمه مي خورد. از سوي ديگر در زمان قيام امام، فضا براي روحانيت از نظر تبليغي در برابر نيروهاي چپ مهيا بود . ما افرادي مثل آشيخ بهاءالدين محلاتي داشتيم كه وقتي حركت مي كرد ، جنوب كشور با او همراه مي شد. اصلا انقلاب اسلامي بر اساس بستر فراهم شده از سوي آقاي بروجردي بنيان گرفت.

پس از نظر شما آقاي بروجردي به ولايت فقيه معتقد بودند؛ البته برخي از آقايان همچون منتظري ، مرحوم فاضل لنكراني ، و نوري همداني هم هر كدام به نحوي بر اين نكته باور دارند؟ آيا انديشه فقهي ايشان بر اين اساس است؟ آيا اگر فضاي مهيا بود‌، آقاي بروجردي به تشكيل حكومت اسلامي اقدام مي كردند؟

ايشان قائل به ولايت فقيه بودند و حتي در جهاتي هم اعمال مي كردند؛ اما درباره حد و حدود ولايت فقيه از منظر ايشان اطلاعي ندارم. اما يك رويداد تاريخي در زمان حيات ايشان اتفاق افتاد كه آقاي بروجردي پاسخ سوال شما را داده اند: مرحوم آشيخ عباسعلي اسلامي با جمعي براي اعتراض به يك اقدام غير مذهبي شاه با سر و صدا خدمت آقاي بروجردي مي رسند و از ايشان مي خواهند حركتي انجام دهند و حتي مي گويند اگر شما (آقاي بروجردي) حركت كنيد ، تمام مردم در پشت شما حركت مي كنند . حكومت تشكيل دهيد . مرحوم آقاي سلطاني براي بنده اين رويداد را نقل مي كردند . مرحوم آقاي بروجردي به دقت به حرف هاي آنان گوش داد ، سپس گفتند : اگر قيام كنم ، دو حالت دارد ، يا مردم با من همراهي مي كنند يا همراهي نمي كنند . اگر همراهي نكردند ،‌كيان شيعه لطمه مي خورد . حال اگر همراهي كنند و ما حكومت را به دست آورديم ، با چه كساني مي خواهيم مملكت را اداره كنيم ؟! سپس آقاي بروجردي به يكي از آقايان آن جلسه اشاره مي كند و مي گويد : اين آقا اگر مسلط شد ، شما اطمينان داريد كه ايشان از "علم" بهتر خواهد شد ؟! بعد گفته بودند : ما كساني نداريم كه توانايي مديريت كشور را داشته باشند . آقاي اسلامي ! اگر ما تشكيل حكومت داديم ، مردم توقعشان از ما بيشتر از حكومت شاه خواهد بود و حكومت عدل امير المؤمنين ( ع ) را از ما تقاضا خواهند كرد . حال اگر بخواهيم اين عدالت را اجرا كنيم ، با كدام مديران مي توانيم؟! چگونه اجرايي شود؟! سپس ادامه داده بودند :آقاي اسلامي ! اكنون جهان دو قطبي است ؛ امريكا و شوروي  . منافع اين دو در تضاد است . ما يا مستقل نسبت به اين دو خواهيم بود ، يا وابسته . اگر نتوانيم استقلال خود را حفظ كنيم ، يا بايد به چپ نزديك شويم يا به راست . بر اساس عقايدمان مطمئنا نمي توانيم به شوروي نزديك شويم ، پس به آمريكا نزديك خواهيم شد و بايد به منافع او تن دهيم . آقاي اسلامي ! شما مي پذيريد كه مرجعيت شيعه حافظ منافع آمريكا شود و بر اساس مقصود او حركت كند؟! حال اگر استقالا خود را حفظ كرديم . اگر افراد حوزوي كه امروز بسيار خوب هستند ، در اجرا بد عمل كردند ، به حساب روحانيت و مرجعيت نوشته نمي شود؟ لذا مردم نسبت به دين مسئله پيدا مي كنند . شما از اين نگاه آقاي بروجردي چه برداشتي مي كنيد؟! ببينيد ، تازه آقاي بروجردي ، آن افراد و حامياني كه امام داشتند ، ايشان نداشتند.

سوال: نكته ديگري كه در زندگي آيت الله بروجردي سوال برانگيز است؛ به مبحث تقريب مذاهب اسلامي باز مي گردد . ايشان به عزاداري سنتي شيعي و برخي علقه هاي شيعيان بسيار وفادار بودند و حتي مي گويند روزگاري چشم ايشان بسيار كم سو شده بود و درد مي كرد. آيت الله بروجردي درمراسم "خرٌه مالي " (مراسمي در روز عاشورا كه لرستاني ها تربت كربلا را با گلاب به صورت گل در مي آورند و تمام بدن خويش را به نشانه عزاداري گل آلود مي كنند) مقداري از گل متبرك به خاك كربلا را بر چشم خود مي زنند و از آن روز تا پايان عمر به راحتي مي توانستند ببينندو مطالعه كنند و هيچ گاه به عينك نيازمند نشدند . از ديگر سو از ايشان نقل مي شود كه در برابر اهانت به خلفا و سجده در كنار قبور ائمه (ع) واكنش شديد نشان مي دادند و با علماي سني الازهر روابط صميمانه داشتند . آقاي منتظري در خاطرات خود مي گويد ايشان در برابر كتابي كه فقه را به صورت شعر در آورده و در بخشي از آن به خلفاء اهانت شده بود، خواستار اصلاح آن كتاب مي شود و آن را كتاب "ضالّه " مي نامند و يا در جايي ديگر آقاي بروجردي در برابر سجده يك روحاني در برابر قبر مطهرا مام رضا (ع) معترض  مي شوند و آن كار را شرك مي نامند . حتي ايشان در برابر سخنراني علامه اميني (صاحب الغدير) عليه اهل تسنن در اصفهان واكنش نشان مي دهد. همچنين آقاي واعظ زاده خراساني ، از شاگردان مرحوم بروجردي نقل مي كنند كه در جلسه اي ايشان فرموده بودند: امروز مسلمين نياز ندارند كه بدانند كي خليفه بود و كي نبود! آنچه نياز امروز مسلمانان است . اين است كه بدانند : از چه ماخذي احكام گرفته مي شود. ( چشم و چراغ مرجعيت ، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم ،1379 ، ص221) شما اين دوسويي رفتار آيت الله بروجردي را چگونه تفسير و تحليل مي كنيد؟

متاسفانه از سخنان مرحوم آقاي بروجردي تلقي هاي نادرستي شده است . تقريب مورد نظر ايشان اين نبود كه اساس شيعه را كنار بگذاريم . از نظر ايشان شيعه مكتبي است كه اصل اسلام است. حتي در آن دوره مرحوم بديع الزمان فروزانفر مدعي شده بود كه بر اساس تحقيقات ،‌شيعه در زمان امام جعفر صادق(ع) شكل گرفته است . روزي كه او خدمت آقاي بروجردي مي رسد ، ايشان برافروخته مي شنوند و خطاب به مرحوم فروزانفر مي گويند : من از شما تعجب مي كنم شما چرا اين حرف را مي زندي؟! اگر شما مي خواهيد ، زمان پيدايش شيعه را درك كنيد ،‌به حديث "يوم الدار" رجوع كنيد . شيعه در زمان پيغمبر ، از بدو رسالت ايشان شكل گرفته است . در اين مبحث بايد به يك مسئله توجه كرد كه يك مرجع و رهبر مذهبي در حد و شان آقاي بروجردي ، داراي جهان بيني اي بوده است كه هر مساله را از جهات مختلف مورد بررسي قرار دهد . ايشان معتقد بود كه شيعه همان چيزي است كه پيامبر (ص) آورده است. بنابراين ما نمي توانيم از مباني خود دست برداريم ؛ از اهل بيت (ع) كوتاه نمي آييم . چرا كه هويت ماست . حتي معتقد بودند كه بايد اين بحث كلامي – امامت و ولايت – مطرح باشد. ايشان دستور دادند كه بخش حديث ثقلين و غدير كتاب "عبقات الانوار" چاپ شود. لذا اين ادعا كه بحث خلافت و امامت مربوط به بحث گذشته است ،‌درست تفهيم نشده است.

يعني شما معتقديد كه اين سخن :" امروز مسلمين نياز ندارند كه بدانند كي خليفه بود و كي نبود! " از سوي آقاي بروجردي بيان نشده است؟

كسي كه داراي اين خصوصيات ويژه كه نقل خواهم كرد، است ، نمي تواند اين مطلب را گفته باشد. اگر بحث امامت مربوط به گذشته بود،‌چگونه ايشان كتاب عبقات الانوار مير حامد حسين هندي را چاپ كردند؛ هم حديث غدير و هم حديث ثقلين . حتي ايشان در درس اظهار تاسف مي كردند كه در علم كلام آثاري مثل آن كتاب ديگر عرضه نمي شود . يك نمونه از تعصب ايشان روي تشيع اين بود كه سعود بن عبد العزيز ، پادشاه سعودي به ايران آمد و خواستار ملاقات با ايشان شد. اما به هيچ وجه آقاي بروجردي نپذيرفت. بالاخره يك عده اي به ايشان گفتند كه شما در بحث تقريب مذاهب اسلامي  در حال فعاليت هستيد و حج در دستان آل سعود است . چه اشكالي دارد، حالا او بيايد و با شما ملاقات كند؟! ايشان در نهايت درد دل خود را گفته بود :‌ پادشاه سعودي اگربه قم بيايد ، به ديدن من مي آيد ، اما به زيارت حضرت فاطمه معصومه (س) نمي رود . اين هتك فاطمه معصومه (س) است . نمي شود من مرجع شيعه در قم باشم ،‌اما او به واسطه من ، امامزاده واجب التعظيمي مثل حضرت معصومه ( س ) را هتك كند. يك پادشاه قم بيايد ، حرم نرود،‌ اين هتك حرم اهل بيت(ع) است. اين صلابت آقاي بروجردي را در اين قسمت ببينيد . البته بعدا اين مسئله را به گونه اي ديگر جبران كردند. ايشان هداياي پادشاه سعودي به جز قرآن و پرده كعبه  را نپذيرفتند و بقيه را بازگرداندند و گفتند كه من از سلاطين هديه قبول نمي كنم. يك حديثي هم از امام صادق (ع) به او هديه دادند كه متضمن خيلي از احكام حج بود و خبر اين هديه هم در روزنامه هاي سعودي منتشر شد و سر و صدايي كرد. فردي كه اين چنين نسبت به تشيع و نه تنها نسبت به امير المؤمنين (ع) و سيد الشهداء(ع) ، بلكه فاطمه معصومه (س) اينقدر تعصب دارد،‌  نمي تواند بگويد كه بحث امات كهنه شده است.

 اساس نظر ايشان در بحث تقريب مذاهب اسلامي و مطالبي از اين قبيل چه بود؟

آيت الله بروجردي در بحث تقريب بر اساس يك مبناي نظري عمل مي كردند كه اين مبنا بايد مورد توجه قرار گيرد . ايشان عقيده داشتند شيعه بايد در متن جامعه اسلامي باشد و مطرح هم باشد؛ نه به صورت يك گروه خاص فكري جدا از مجموعه مسلمانان عمل كند و استناد مي كردند كه ائمه ما به رغم همه ناراحتي ها و فشار ها از متن جامعه اسلامي و مركزيت اسلامي كه آن روز مدينه بود، بيرون نرفتند . امام مجتبي ( ع) در مسجد شنيدن بدگويي از پدر بزرگوارشان را تحمل مي كردند، ولي در مدينه باقي ماندند؛‌همين طور امام سجاد(ع) و امام صادق (ع) اينها خيلي راحت مي توانستند به گوشه اي از سرزمين اسلامي كه طرفدار آنان بودند،‌مانند يمن بروند و جداي از بقيه زندگي كنند و تعاليم خود را نشر دهند . اما چرا نرفتند؟! آنها در مركزيت جامعه اسلامي ماندند. ما هم به تبعيت از آنان بايد در متن جامعه اسلامي باشيم و مطرح بمانيم . براي اين منظور بايد روابط خود را با ديگر مذاهب تعريف كنيم . مرحوم آقاي بروجردي در اين مقام مي فرمودند: ائمه طاهرين (ع) داراي سه شان هستند:

شان اول امامت و ولايت است كه اين بحث ، بحثي است كلامي و ما بايد در اين مسير حركت كنيم . چون اين بحث اثبات هويت ما و بلكه هويت اسلام است.

شان دوم اعتبار قول و حجيت نظر ائمه است كه به موجب حديث ثقلين(اني تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتي ، ما ان تمسكتم بهما لن تضلوا من بعدي ) ... و امثال آن ثابت است . اين حديث در بين عامه به صورت متواتر نقل شده است و از نظر بزرگان حديثي عامه ،‌مورد قبول است . بنابراين اگر اهل تسنن ،‌امامت ائمه را نپذيرند؛‌به هر دليل مسئله حجيت قول مبناي گفت و گوي ما با آنهاست؛ يعني در مسئله اي كه مورد قبول آنها نيز هست . در اين بحث ، بحث اصولي است.

شان سوم اعتبار نقل سنت نبوي به وسيله آنهاست . سنت پيامبر از نظر اهل تسنن حجت است و ائمه ما بر اساس بسياري از روايات كه نزد ماست ، فرموده اند كه هر چه ما مي گوييم از پيامبر است . اهل تسنن نيز خود سنت پيامبر را از طرق خود نقل مي كنند . آقاي بروحردي مي فرمودند ، نقل ائمه از سنت نبوي نقل ثقه است . زيرا در هيچ كتاب رجالي اهل تسنن ، اهل بيت رمي به ضعف در نقل نشده اند . پس خبر آنها براي اين افراد حجت است . از سوي ديگر ايشان مي فرمودند : نقل اهل تسنن از سنت نبوي در اثر منع كتابت و تدوين حديث و يا از بين بردن نوشته ، به وسيله خلفاي اول و دوم كه خود ايشان در مقدمه جامع احاديث الشيعه ذكر فرمودند ، نقل از حفظ و سينه به سينه  آن هم توسط پنج نسل حديثي است . زيرا اين منع تنها در زمان عمر بي عبد العزيز در سال 102 هجري برداشته شد و قبل از150 هجري هيچ جامع حديثي در اهل تسنن تدوين نشده است و مدت 150 سال مساوي با پنج نسل از ناقلين ( متوسط عمرهر ناقل 30 سال) است و نقل سينه به سينه به وسيله پنج نسل احتمال خطاو فراموشي را افزايش مي دهد. لذا احاديث اهل تسنن در احكام بسيار محدود است . در حالي كه در ميان ائمه ما كتاب علي (ع) در دست بوده است كه بر اساس روايات ما ، املاء پيامبر (ص) و كتابت علي بن ابي طالب ( ع) است ؛‌يعني نقل هستند و مكتوب . بنابراين نقل ائمه از سنت نبوي از اطمينان و استحكام بيشتر در نظر آنان بايد برخوردار باشد كه اين بحث ، بحث رجالي است . اهل تسنن اگر شان اول را نپذيرند ، ناگزير از پذيرفتن شان دوم و سوم هستند و ما اگر نتوانيم در شان اول با آنها تعامل داشته باشيم ، در شان دوم و سوم اين تعامل ممكن است . لذا تقريب ايشان بر اساس محور اهل بيت (ع) است . و اين تفكر از جانب بزرگان اهل تسنن در زمان ايشان مثل مرحوم شيخ محمود شلتوت ، رئيس وقت جامع الازهر مصر كه بزرگ ترين مقام علمي تسنن در عصر خود بود، پذيرفته و آن فتواي معروف صادر شد. شيخ محمود شلتوت در فتواي خود اعلام كردند: عمل كردن به مذهب اماي اثني عشري در اصول و فروع مجزي است . آقاي بروجردي در بحث تقريب به چيزي دست يافت كه 1300 سال شيعه به دنبال آن بود ؛ رسمي شدن مذهب شيعه . البته در بحث تقريب  آقاي بروجردي ، آشيخ محمد تقي قمي بسيار نقش داشتند كه متاسفانه حقش هم بسيار ناديده گرفته شد . در بحث تقريب شيعه در الازهر احترام خاصي يافت و چندين كتاب اساسي شيعه از سوي آنان چاپ شد . حتي در آن زمان در قانون مدني مصر ، در بحث ارث به فقه شيعه مراجعه كردند و آن را بر فقه اهل تسنن ترجيح دادند. آقاي بروجردي در اين مسير ، با تندوري بي جا و ايجاد حساسيت براي اهل تسنن به شدت مخالف بود. ايشان به آن سخنران كه در اصفهان درباره كفرشيخين بحث كرده بود، گفت: ما به دنبال كاري هستيم كه 1300 سال شيعه به دنبال آن بوده است . تبرّي جزو مذهب شيعه است ، اما فرياد زدن در ملا عام لازم نيست . البته در آن زمان هم برخي بودند كه به دليل اين مواضع آقاي بروجردي به ايشان بد مي گفتند . برخي گفته بودند كه ايشان امام صادق ( ع) را در حد ابوحنيفه مي دانستند . آقاي بروجردي اين را نگفته است . ايشان يك وقت در درس فرموده بودند كاش اهل تسنن براي امام صادق (ع) مقامي در حد ابوحنيفه براي نقل سنت نبوي قائل بودند . ايشان به مقامات ائمه قائل بودند . ايشان فقط معتقد بودند كه نبايد فرياد بزنيم ، والا وقتي ما به بحث خلافت معتقديم ، كسي كه خلافت را از بين برده ، حكمش معلوم است. اما آيا بايد تعصب را در ميان آنان دامن زد؟!

يعني آقاي بروجردي خود به برخي رفتار ها كه صورت مي گرفت و ايشان مخالفت مي كردند، معتقد بودند؛ اما مي گفتند نبايد در ملا عام بيان كرد؟!

به هر حال تبرّي در شيعه ما وجود دارد و معتقديم كه زيارت عاشورا داراي سند است ، اما حال شما به بنده بگوييد كه اگر شما فردي كه دوست داشته باشيد، كسي كه به او ضربه مي زند را مي توانيد دوست داشته باشيد؟

سوال كننده: نمي توانيم دوست داشته باشيم ، اما ممكن است كه به او در ميان عموم توهين كنيم يا نه ؛ محترمانه به او خرده بگيريم.

در ميان خودمان حرفي مي زنيم ، اشكال ندارد. اما يك زماني يك تريبون جهاني است كه مذاهب ديگر هم آن را مي شنوند . آقاي بروجردي در درسش از محمد عبده تعريف و از تمجيد كردن عبده از امام علي (ع) ياد مي كرد. ما مي خواهيم تلاش كنيم تا معالم اهل بيت را در دنيا گسترش دهيم ، آيا با برخي نظرات مي توانيم اين كار را بكنيم ؟! اگر دوستي فردي را مي خواهيم جلب كنيم ، با توهين به پدرش مي توانيم به اين امر مبادرت بورزيم؟!

در بحث سجده برخي از شيعيان در برابر قبور ائمه كه نقل شده ايشان به شدت مخالفت مي كرده ، آيا به اين امر اعتقاد نداشتند؟

بحث مخالفت ايشان به اين دليل است كه وقتي يك شيعه اين عمل را انجام مي دهد و چند سني آن را ببينند،‌تلقي آنان چيست؟! همان تلقي كه وهابي ها مي كنند و مي گويند كه شما ائمه را  مي پرستيد ! ما بايد جلوي اين تلقي را بگيريم و نبايد به گونه اي رفتار بكنيم كه مشخص شود ، بهترين مظاهر توحيد در اختيار شيعه است. آقاي بروجردي كاملا به مباني امامت ملتزم بود و خودش را به عنوان مرجع شيعه ، مامور مي دانست كه اين مباني حفظ شود. اما ايشان به دنبال هم تقريب بود و برخي از اين رفتارها مخل اين مسئله بود حتي برخي از سني ها كه دانشگاهي بودند ،‌در عربستان به بنده گفتند كه اگر تقريب آقاي بروجردي ادامه پيدا مي كرد ،‌اين حركت طالباني به وجود نمي آمد .

اين بحث تقريب آقاي بروجردي تحت تاثير كدام مكتب يا استاتيد شكل گرفته بود؟‌ آيا ايشان تحت تاثير برخي نگرش هاي مرحوم درچه اي ، استادشان در اصفهان بودند؟

بنده نمي خواستم بحث آقاي درچه اي را مطرح بكنم . اما بايد گفت كه مرحوم آقاي بروجردي منتقد مرحوم درچه اي بووده است . ايشان مي گفت كه مرحوم درچه اي آدمي ملا بود، اما در بحث امامت و ولايت خوب كار نكرده بود.

 اما به هر حال آقاي بروجردي متاثر از مكتب اصفهات بود و حتي خود ايشان گفته بودند : وقتي در اصفهان بودم در فقه و اصول مبنايي داشتم . مي خواستم بروم نجف و ببينم من در حوزه نجف و ديدن اساتيد آن تغيير مي كنم يا نه ؟ ولي بعد از آمدن به نجف و ديدن اساتيد بزرگ، تغيير در مبنايي كه برگزيده بودم ، پيدا نشد. ( دواني ، علي ، مفاخر اسلام، جلد دوازدهم ، مركز اسناد انقلاب اسلامي، ص 100)

ايشان اين قصه را براي دست آخوند خراساني مي گويد و درباره مباني اصولي مي گويد ، نه فقه ، ايشان گفته بودند كه مرحوم آخوند  با همه مهارت و قدرت علمي فقط دو مبناي علمي مرا تغيير داد ، و الا مباني انتخاب شده من در علم اصول در اصفهان به حال خودش باقي ماند . تفكر مرحوم آقاي بروجردي بلندتر از فكر افرادي همچون آقاي درچه اي بود. خود ايشان اهل نظر بود و به مباحث به صورت ريشه اي نگاه مي كرد. ايشان در بحث تقريب هم اصلا اصطلاح وحدت را به كار نمي برند و تعبير تقريب مي كردند؛‌چه برسد به آنكه متاسفانه مثل برخي افراد اصول شيعه را كنار بزنند.

مي گويند عمامه آقاي بروجردي در ابتداي ورود به قم  مشكي نبود . سورمه اي بود . آيا اين نشان از آن ندارد كه ايشان حتي در عدم تقيد به لباس رسمي ، همچون برخي از اساتيدش در اصفهان بود كه آنان تا آخر عمر لباس روحانيت را نپوشيدند و كلاه بر سر مي گذاشتند؟

در بروجرد،‌عمامه سادات، مشكي مشكي نبود و نيلي مي زد. شايد به دليل مواد رنگرزي بود. اين مسئله به آن دليل بود.

سوال: يعني آقاي بروجردي را تحت تاثير چه مكتبي مي دانيد؟‌اصفهان ، نجف يا ...؟

مرحوم آقاي بروجردي را اگر بخواهيم تحت تاثير مكتبي بدانيم ، بنده ايشان را وليد  و جامع دو مكتب اصفهان و نجف مي دانم؛ مكتب نجف يعني شيخ انصاري و مكتب اصفهان يعني وحيد بهبهاني . شايد تمايل آقاي بروجردي به مكتب اصفهان و مكتب وحيد بيشتر باشد ، اما اين تمايل بيشتر به سمت شخصيت هاي صدر مكتب است ؛‌ نه افرادي همچون مرحوم درچه اي . البته ايشان بزرگ است ، اما قابل مقايسه با آقاي بروجردي نيست. همچنين ايشان زياد تحت تاثير مرحوم آخوند بود ؛ به ويژه از منظر اخلاقي .از سوي ديگر  از جهانگير خان قشقايي و آخوند كاشاني – از اساتيد ايشان در اصفهان- بسيار ياد مي كرد ، بنده معتقدم كه تفكر آقاي بروجردي جامع و بسيار فراتر از زمان خودش بود. اكنون بهتر از آن زمان مي توان تفكر ايشان را درك كرد.

به همين دليل است كه برخي فتاوا از ايشان در آن دوران نقل مي شنود كه مثلا در پاسخ به آقاي محققي در مورد حجاب كامل نداشتن برخي زنان در مسجد هامبورگ مي گويند اشكال ندارد . يا برخي مي گويند ايشان در پاسخ به مرحوم شيخ محمد تقي قمي در مورد نجاست اهل كتاب مي فرمودند ، اشكالي ندارد . آيا به نوعي مي توان از نوگرايي در برخي فتاوي ايشان ياد كرد؟

نوگرايي نمي توان گفت ، بلكه ايشان به ريشه احكام فقهي مي پرداخت . ايشان به گونه اي ريشه اي برخورد مي كردند كه راه هايي باز مي شود. به عنوان مثال ، ايشان در رساله عمليه نوشته اند كه اهل كتاب نجس هستند ،‌اما آقاي محققي – نماينده آقاي بروجردي در مسجد هامبورگ- از ايشان نقل مي كرد كه به بنده گفتند پاك هستند . البته در جامعه ما به دليل ويژگي هايش نمي توان هر حرفي را زد . شايد مطرح نكردن برخي نظرات به اين دليل است.

منبع:

مجله شهروند 1387 فروردین شماره 42