توضیح المسائل ( حضرت آیت الله العظمی بروجردی)

پيشگفتار

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه

رسالة شریفة توضیح المسائل از معدود رساله­های عملیّه است که از بدو تألیف تاکنون محور اصلی مراجعة مؤمنین به فتاوای مراجع بزرگوار تقلید عصر بوده است. شاید کمتر کسی آگاه باشد این رساله که نخستین بار در زمان مرجعیّت مرحوم آیت الله العظمی بروجردی اعلی الله مقامه الشریف و مطابق با فتاوای آن فقیه والا مقام و پرهیزکار انتشار یافت، حاصل زحمات و تراوش قلم چه کسی است، تنظیم کنندة بزرگوار این کتاب ـ که بیشتر به عنوان شخصیتی فرهنگی و به تعبیر نخبگان این رشته، بنیانگذار فرهنگ و معارف دینی جدید شهره است، و امروز بسیاری از کارگردانان عرصة فرهنگ و معارف در رشته­ های گوناگون از تربیت یافتگان مکتب او هستند ـ مرحوم مفغور حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ علی اصغر کرباسچیان معروف به «علامه» می­باشد.

برای آن که نشر این کتاب، بهانه­ای برای یاد و تجلیل از شخصیت ممتاز آن فقید سعید که در طول حیات پر بار خود کمتر به دنبال نام و آوازه بود، به دست دهد. و برای آن که نسل جدید از روند زندگی و مساعیی که در تألیف این کتاب به کار برده است آگاهی یابند، به نقل مکتوب یکی از شاگردان فاضل و مخلص او ـ که در دورانی از زندگی پر تلاش آن بزرگ مرد یار و دمساز او بود، و به خاطر تجدید نشر این رساله قبول زحمت نموده است ـ می­پردازیم:

« ... مرحوم استاد شیخ علی اصغر کرباسچیان (مشهور به  علامه) که تا پایان عمر در کسوت روحانیّت باقی ماند، ولی به عمد خویش را از عناوین و موقعیّت­های این لباس بر حذر می­داشت، از زمرة آنانی بود که شعلة وجود آن عالم ربّانی و مرجع الهی حضرت آیت الله العظمی بروجردی (ره) بر جانش افتاد و این چنین شد که تا پایان عمر با برکت 90 ساله­اش عاشقانه سوخت و به دیگران گرمی و روشنایی بخشید.

کمتر می­شد در محضرش ـ چه کلاس درس اخلاق دبیرستان علوی تهران باشد که با خون دل برپایش کرد و به پای نهالش نشست تا بارور شود؛ و چه خانة دو اتاقه و محقرّش در روستای ونک ـ بنشینی و او یادی از استادش نکند، و کلام خود را به این جمله­ ها نیاراید که مرحوم آقای بروجردی چنین می­گفت و یا چنان می­کرد.

شاگردان و مستمعان بی­شمارش به یاد دارند که او با چه شور و حرارتی از آیت الله سخن می­راند: وقتی می­خواست از دیدگاه خویش به بزرگترین ویژگی استادش اشاره کند، می­گفت: «حوادث در ایشان اثر نمی­کرد» و این چنین از استواری عقیده و پای بندی استاد به اصول، تمجید می­نمود.

و هنگامی که می­خواست از عظمت روح استادش سخن گوید، به خاطرات ساعت­های آخر حیات آیت الله اشاره می­کرد که استاد به پزشکان و اطرافیانی که برای ادامة حیات او تلاش می­کردند، نهیب زده بود که: «رها کنید مرگ است! و مرگ که هنگامه ندارد!»

امّا به حق، جذاب­ترین خاطرات آقای علامه ـ که خودش آن­ها را مؤثرترین چیز برای خویش می­دانست ـ مربوط به گفتارها و رفتارهایی از آیت الله بود که به نوعی به انسان سازی و هدایت ارتباط داشت؛ و لذا صدها بار از روزی سخن می­گفت که آیت الله از فضیلت و برتری بی­نظیر افرادی که به مداوای روح و جان دیگران مشغولند نسبت به پزشکان جسم و تن، سخن گفته بود؛ و یا به واقعه­ای اشاره می­کرد که چگونه در آن، آیت الله به فرزند ناخلف پدری ـ که او را از ارث محروم نموده بود ـ 500 هزار تومان آن روز را به او برگردانده بود، تا او را به رفتار اسلامی و انسانی باز گرداند؛ و در برابر اعتراض دیگران به این عمل، فرموده بود که: ارزش هدایت یک انسان، بیش از این­ها است.

علامه­ای که این چنین شیفتة آیت الله بروجردی بود، در سال 1304     هـ .ش در تهران متولد شد و پس از طی مقدّمات علوم دینی از محضر بزرگانی کم­نظیر چون مرحوم شیخ آقا بزرگ ساوجی و سید رضا دربندی بهره­ها برد و در امر تبلیغ و منبر، موفقیّت­ ها و مقبولیّت­ ها یافت، اما وقتی در بیمارستان فیروز آبادی به عیادت و دیدار آیت الله بروجردی ـ که به علت کسالتی بستری بود ـ  رفت، به اذعان خودش چنان ابّهت و بزرگی آن مرد بزرگ او را فرا گرفت که یک باره از همه چیز دست شست و به قم مهاجرت کرد و 15 سال در مجلس درس معظم له شرکت کرد و از فضائل اخلاقی و رفتار پسندیدة ایشان کسب فیض نمود.

پس از ورود به حوزة علمیّة قم، فضیلت­های اخلاقی و دقت­های علمی و فقهی ایشان در کنار بیان گیرا و جذاب، او را به سرعت به فردی شاخص مبدّل نمود، تا جایی که استاد معظمش مرحوم آیت الله بروجردی او را به لقب علامه مفتخر کرد. او در کنار بهره گیری از محضر مرجعیّت و زعامت، به تدریس و تربیت طلاب جوان و مستعد می­پرداخت، امّا دغدغه­ها و  نگرانی­های دیگری نیز داشت.

یکی از دغدغه­ های او عدم ارتباط مستقیم عامّة مردم با کتب دینی و مستندات مذهبی بود. اولین کتابی که نظرش را جلب کرد، توحید مفضّل بود که به روان سازی و ساده کردن و قابل فهم شدن آن برای نسل جوان همّت گماشت؛ امّا اهتمام اصلی و اساسی او در مورد دیگری بود:

قبل از مرجعیّت حضرت آیت الله العظمی بروجردی، رساله­ های عملیّه پر از اصطلاحات فقهی و علمی سنگین بود، نه تنها عموم بلکه بسیاری از اهل علم و طلاب علوم دینی نیز از فهم کامل محتوای آن محروم بودند. فتاوای فقهی مرحوم آیت الله بروجردی که در دو کتاب مجمع المسائل و جامع الفروع چاپ شده بود، از این قاعده مستثنی نبود و عدم فهم عامّة مردم از مسائل شرعی، عواقب و زیان­ها و چه بسا سوء استفاده­هایی را - آن چنان که خود در خاطراتش به آن اشاره می­کرد- در برداشت.

شیخ علامه با آن که در آن ایّام اشتغالات فراوان دیگری در حوزه داشت، یک باره همة فعالیّت­های حوزوی ـ به جز شرکت در درس مرحوم آیت الله بروجردی ـ را رها کرد و به چاره جویی و اقدام در این باب پرداخت. امّا آن قدر موانع سنگین در پیش راه بود که تنها همّت والای او باعث شد تا این راه، پایانی نیکو یابد.

مهم­ترین مانع این بود که مرحوم آیت الله بروجردی، اجازة خویش را برای چاپ رسالة جدید، منوط به تکمیل رساله و تطبیق کامل آن با فتاوای خویش نموده بود. تغییر عبارات سنگین هزار سالة شرعی به نثر روان روز، بدون آن که اصل معنا دست خوش تغییر شود، تنها با این احتمال که مورد موافقت مرجع عالیقدر قرار گیرد، آن هم بدون چشم داشت هیچ گونه سود مادّی، تنها از آن مرد پاک باخته، ساخته بود. وقتی یک مسألة شرعی به نثر روان امروزی در می­آمد، به نظر چند نفر اهل علم و احیاناً فقیه می­رسید، پس از حک و اصلاح، آن را به ادیبی خبره می­سپرد تا از جهت نگارشی، آخرین اصلاحات را در آن صورت دهد. این چنین بود که گاه یک مسأله تا ده بار تغییر می­کرد.

علامه دو سال تمام بدون وقفه شب و روز به این کار همّت گماشت؛ دوستان و شاگردان دیگری، مانند مرحوم شهید قدوسی و علی اصغر فقیهی و نیز حضرات آقایان شیخ یحیی عابدی، شیخ عباس اخلاقی و نجف آبادی را هم به یاری طلبید، علامه حتی همسرش را هم در این کار سترگ به مشارکت طلبید و رونویسی مجدّد همة دست نوشته­ها را به او سپرد.

پس از پایان کار، با وجود مخالفت­ها و بعضی ناسازگاری­ها، مرحوم آیت الله بروجردی با اطمینانی که به علم و تقوای شیخ علی اصغر کرباسچیان داشت ـ البته پس از تأیید محتوا توسط گروهی که خود ایشان مأمور کرده بود تا آن را مطالعه و با فتاوای ایشان تطبیق دهند ـ انتشار رسالة جدید را که اینک «توضیح المسائل» نام گرفته بود تأیید نمودند؛ و همین بزرگ­ترین پیروزی برای علامه بود.

یک بازاری متدیّن به نام مرحوم حاج حسین مصدّقی، سرمایه گذاری اولین چاپ توضیح المسائل را به عهده گرفت، امّا مشکلات هنوز باقی بود؛ آن زمان نوع کتاب­ها پر از غلط­های چاپی و مطبعه­ای منتشر می­شد و گاه چندین صفحه غلط نامه ضمیمة کتاب­ها می­شد، بدیهی است علّامه که مظهر نظم و دقّت بود، این را نمی­پسندید و لذا به بهترین چاپخانة آن زمان یعنی؛ چاپخانة مجلس شورای ملی رفت، خودش با رئیس مجلس وقت، سردار فاخر حکمت ملاقات نمود و با بیان اهمیّت موضوع، او را به چاپ توضیح المسائل ترغیب نمود. پس از موافقت رئیس مجلس، به مسؤول چاپخانه مراجعه کرد، در آن جا به او گفته شد که چاپ کتاب بدون غلط امکان ندارد؛ طبیعی است که علامه به این عمل رضایت نمی­داد، لذا برای آن که کتاب بدون غلط از چاپ در آید، در طول یک سال صفحه به صفحه کتاب حروف چینی می­شد، سپس علامه با دقّت گاه تا سه بار آن را تصحیح می­کرد، تا در نهایت اولین کتاب بدون غلط در تاریخ چاپ ایران به طبع رسید.

در اولین چاپ، 1000 جلد توضیح المسائل به قیمت 35  ریال توزیع شد. هر چند در چاپ اول و دوم آن، به علت مخالفت­ها به سختی فروش ­رفت. حتی در تهران عالمی، کتابی در ردّ توضیح المسائل نوشت، امّا شیخ به پیروی از استاد خویش مرحوم آیت الله بروجردی اعتنایی به او نکرد و به راه خویش ادامه داد. آرام آرام تا پیش از وفات آیت الله، کتاب توضیح المسائل آن چنان با استقبال مردم رو به رو شد که ناشران گوناگون، بدون پرداخت دیناری حق التألیف و حتی بدون کسب اجازه و اکثراً بدون نام ایشان، یکی پس از دیگری به نشر آن مبادرت ورزیدند.

پس از وفات حضرت آیت الله العظمی بروجردی استواری متن کتاب توضیح المسائل و نیز اقبال عمومی به این رساله، باعث شد تا مدت­ها بعد مراجع تقلید آرا و فتاوای خویش را به صورت حاشیه، ذیل فتاوای آن مرجع فقید می­گنجاندند و به چاپ می­رساندند.

بعدها، کتاب توضیح المسائلی که استاد علامه کرباسچیان، خالصانه و بی­ هیچ چشم داشت، تدوین کرده بود، آن چنان رواج یافت که کلیة مراجع نجف، قم و سایر بلاد، به صورت مستقل نظرات فقهی خویش را در آن گنجاندند و به مقلّدین خویش عرضه نمودند، در حالی که چه بسا، بعضی از صاحبان فتوا نمی­دانستند که کدام انسان خالصی برای تنظیم این کتاب، چه زحمات طاقت فرسایی را متحمل شده و چه اوقات گران بهایی را صرف آن نموده است.

علامه کرباسچیان تا حدود 40 سالگی در قم ماند، سپس به تهران بازگشت و همة پنجاه سال دیگر عمر خویش را با تأسیس مؤسسات فرهنگی علوی، نیکان و ... به تربیت و پرورش دینی نسل جوان پرداخت و در نهایت در مرداد 1382 با زاد و توشه­ای فراوان و ارزشمند، این جهان را بدرود گفت. رحمت و رضوان خداوند شامل حال او و نیز استاد فرزانه و بی­نظیرش باد ...».

با آن که نزدیک به نیم قرن از رحلت مرجع گرانقدر عالم تشیع مرحوم آیت الله العظمی بروجردی می­گذرد، اما هنوز بسیاری از اساتید و فضلاء و گاه عامة مردم برای دریافت رسالة توضیح المسائل ایشان به بیت آن فقیه سترگ و یا این موسسه مراجعه می­نمایند؛ و گاه به کسانی بر می­خوریم که هنوز التزام به تقلید از مرجع فقید را دارند، و چون رسالة اصلی در طول این سال­ها کمیاب و یا نایاب و از دسترس عموم خارج شده، تصمیم گرفته شد با حول و قوّة الهی به تجدید طبع رسالة اولیّه با همان سبک و سیاق پیشین اقدام کنیم. و چون در مواردی که مراجع عظام تقلید و زعمای حوزه­های علمیّه متع الله المسلمین بطول بقائهم الشریف احتیاط فرموده­اند، افرادی به حضرت آیت الله آقای حاج سید محمد جواد علوی بروجردی، رجوع می­نمودند، از ایشان درخواست نمودیم که انظار خود را به صورت حاشیه، و زیر نویس بر رسالة جد بزرگوارشان تدوین نمایند، تا اینک که پس از سال­ها این رساله به همان سبک و سیاق گذشته تجدید طبع می­شود، همراه با حواشی معظم له در دسترس مراجعه کنندگان قرار ­گیرد. اما ایشان گاه به بهانة عدم نیاز، و گاه با این بیان که ممکن است درج نظر قاصر طلب ه­ای ناچیز در ذیل فتاوای متقن و محکم آن فقیه سترگ و پرهیزکار، اشکال و ایرادی نسبت به ساحت قدس حضرتش به شمار رود، عذر می­آوردند. ولی بالاخره با مراجعات مکرر، این درخواست مورد اجابت قرار گرفته و این رسالة شریفه در قالب نشر آثار آن مرجع بزرگ، انتشار می­یابد.

مؤسسة مرحوم آیت الله العظمی بروجردی با تقاضاهای زیادی برای نشر مجدد حواشی فتوائی آن فقیه بزرگوار بر کتب فقهی از جمله عروة الوثقی، تبصره و دیگر کتب معتبر، و نیز سایر رساله ­های فتوائی ایشان که با سبک و سیاق آن زمان نشر یافته است، مواجه است که امیدواریم با توفیقات الهی و عنایات حضرت بقیة الله الاعظم ارواحنا لتراب مقدمه الفدا، در آینده به  عرضة آن­ها اقدام کنیم.

 و من الله التوفیق و علیه التکلان.