بسم الله الرحمن الرحیم

 

 

آثار علمی آيت الله العظمی بروجردی (قدس سره)

 مکتب فقه

فقه یکی از علوم دین بسیار مهم است، زیرا احکام الهی و قوانین اسلامی در سایهء همین‌ علم بدست می‌آید و این علم دامنه‌دار، دارای مقدمات چندی است که یک فرد فقیه باید در علم‌ صرف، نحو، منطق، اصول، کلام، رجال، درایه، تفسیر و لغت مهارت داشته و مراحلی از این علوم را طی کند تا بتواند احکام الهی را از مدارک دین استنباط کند.

آیت الله بروجردی مکتب خاصی در فقه داشت و در این مکتب مخصوص افراد بسیاری‌ تربیت فرمودند؛ تربیت کردن افراد طبق این روش علمی یکی از آثار بزرگ آن فقیه عالیقدر بشمار می­رود امتیاز کتب فقهی ایشان را می‌توان در امور زیر خلاصه کرد:

1- برای بدست آوردن حکم مسئله، در انتخاب و ابتکار ادله سبک مخصوصی‌ داشتند. به این معنی بعضی از دلیلها را که تقریبا حشو و زوائد به نظر می­رسید و صرف وقت‌ در آنها را بی‌نتیجه می­دانستند صرف نظر می­نمودند؛ و اوقات گرانبهای خود و شاگردان را در این ادله نمی‌گذارندند تنها ادلهء محکمی را که پایه و اساس مسئله بود با دقت و متانت خاصی، مورد بررسی قرار می­دادند؛ و بسیار می­شد که از میان ده دلیل یکی دو دلیل‌ که ریشهء اصلی مسئله بود انتخاب کرده بحث را در آن متمرکز می‌نمودند؛ و در بسیاری‌ از مسائل مورد بحث که احادیث زیادی برای آنها ذکر شده بود ایشان، آن احادیث را دسته‌بندی می­کردند. به این معنی هر تعداد حدیثی که یک مضمون را دربرداشت مجزا کرده، این دسته‌های مجزا را با دقت هرچه تمام­تر با یکدیگر مقایسه می­نمودند و بسیاری‌ از مشکلات به این وسیله حل می‌شد.

و همیشه سعی کافی مبذول می‌داشتند که تا ممکن است احکام را از احادیث استفاده کنند.

2- هریک ازمسائل دینی که موضوع بحث قرار می‌گرفت، در آغاز توجه عمیقی به سیر تاریخی آن مسئله می­نمودند، یعنی آن مسئله را از ریشه و پایه مورد بررسی و دقت قرار می­دادند که پیدایش آن از چه زمانی بوده و در طول زمان چه نشیب و فرازهائی را پیموده است. مسئله را از این نظر مورد دقت قرار دادن در اکتشاف بعضی از خصوصیات دخالت‌ شایانی داشت.

3- برای اقوال علماء اهمیت خاصی قائل بودند و لذا درمسائل مورد بحث؛ اول به اقوال‌ علماء سنی توجه نموده، آنها را از منابع اولیه سنی‌ها یا از کتاب«خلاف» شیخ طوسی و«تذکرة- الفقهاء» و«منتهی» علامه نقل می­نمودند، سپس اقوال و نظریه‌های علماء شیعه از کتابهای آنها نوعا بدون واسطه نقل و مورد دقت قرار می­گرفت.

در نقل اقوال علماء با مهارت مخصوصی تاریخ صدور اقوال را مورد نظر قرار می­دادند و بسیاری از علماء که در یک مسئله برحسب تعدد تألیفات با تعدد موارد، دارای نظریه‌های‌ متعدد بودند به تاریخ همهء اینها نوعا توجه شایانی بذل می­شد و در نتیجه معلوم می­شد که هریک از این نظریه‌ها در چه زمانی بوده و بالنتیجه کدام متقدم و کدام متأخر است و در چه شرایطی این‌ نظریه‌ها صدور یافته و استحکام هریک از آنها تا چه حد است.

1- پس به مدارک اقوال توجه می‌شد که این فتاوی و اقوال روی چه پایه‌ای قرار گرفته‌ است، در این موارد برای بررسی به مدارک اصلی، آیات قرآن مورد دقت عمیقی واقع می‌شد مخصوصا به شهرت قدماء اهمیت مخصوصی می­دادند و احادیث را تا آنجا که امکان داشت‌ از منابع و مدارک اولیه اخذ کرده و توجه دقیقی به سندهای احادیث می­نمودند طبقات روات احادیث‌ را با احاطه کامل و مخصوصی که در علم رجال داشتند مورد دقت قرار می­دادند و از این نظر صحت و سقم احادیث را به طور روشن معین و مشخص می­نمودند.

این روش فقهی که به علم «فقه» رونق و روح مخصوصی بخشیده بود، در کلیهء درسهای‌ فقه اساتید قم تأثیر خاصی داشت.

حضرت آیة الله العظمی رحلت کرد ولی سبک بحث و روش فقهی ایشان در اعماق‌ دل شاگردان وی به حدی عمیقانه جای گرفته است که هیچگاه از نظر محو نخواهد شد و همیشه‌ مورد توجه خواهد بود. شاگردان این مکتب درخشان همیشه این روش را تعقیب خواهند کرد چنانکه در زمان حیات ایشان اغلب شاگردانی که افتخار استفاده از محضر پر فیضش داشتند در آن محضر زانو به زمین زد. با کمال مراقبت و دقت کلماتش را می‌نوشتند.

 

مکتب رجال

یکی از علومی که پایهء مهم اجتهاد و استنباط بشمار می­رود علم«رجال»است، این‌ علم برای شناسائی راویان احادیث بسیار لازم و همواره مورد توجه علماء بوده است؛ زیرا بوسیلهء همین علم صحت و سقم احادیث تشخیص داده می­شود، و لذا در این فن کتاب‌ها نوشته‌ شده و تحقیقات شایانی به عمل آمده است.

یکی از میراثهای علمی حضرت آيت الله بروجردی تألیفاتی است که برای بدست آوردن‌ خصوصیات و مزایای اسانید بکار برده‌اند، ایشان برای این منظور یک راه ابتکاری پیش‌ گرفته‌اند که از حسن قریحه و ذوق سرشار و در ضمن از زحمات بسیار آن پیشوای عالیقدر و مبتکر حکایت می­کند.

و آن راه ابتکاری این است که: سندهای احادیث کتاب کافی و تهذیب و استبصار و خصال و علل الشرایع و امالی صدوق و غیر اینها را از متون آنها مجزا کرده مورد دقت و مطالعه قرار داده و از این راه چند فایده اساسی به دست آورده‌اند. ما شرح‌ این مطلب را درباره اسانید کتاب کافی ذکر می‌کنیم، و شرح کتب دیگر از آن‌ استفاده میشود؛

برای هریک از اساتید «محمد بن یعقوب کلبنی» که مجموعا در حدود سی و شش نفر می­باشند، به ترتیب حروف تهجی فصل علیحده‌ای منعقد کرده و در آن فصل هر سندی که در اصول‌ و فروع کافی راجع به احادیث آن استاد بوده با رعایت حروف تهجی در جمیع طبقات اسانید تا معصوم علیه السلام ایراد فرموده‌اند و از مطالعه و دقت در این اسانید نکات و فواید زیر را استفاده‌ کرده‌اند:

1- تعداد روایت راویان و شخصیتهای آنان‌ به وسیله مطالعه در کلیهء اسانید معلوم می­شود که هریک از رواة چند روایت نقل کرده‌اند و از این راه درجهء معلومات آن راوی و اهمیت مقام علمی وی بدست می‌آید؛ مثلا وقتی که همهء اسانید روایات را در اصول کافی و همچنین در فروع کافی از اولین کتاب یعنی طهارت تا آخرین کتاب فروع مطالعه کردیم بدست می­آید که علی بن ابراهیم چندین روایت نقل کرده‌ است، و از این طریق مقام علمی وی، از نظر نقل احادیث بر ما روشن می­گردد، چنانکه از تعداد اسانید و شخصیت­های آنها و از تعداد شاگردان و شخصیت­های آنان مقام و اهمیت علمی‌ راوی بدست می‌آید و پس از معلوم شدن مقام و شخصیت علمی و فضل راوی قهرا به وثوق صحت‌ عمل وی پی برده می‌شود.

 

2- بدست آوردن حذف واسطه

وقتی که اسانید کتاب کافی را از آغاز تا آخر آن مطالعه کردیم و دیدیم که معمولا فلان روی از فلان استاد بدون واسطه نقل حدیث می­کند و از راوی دیگر با واسطه‌ نقل می­کند، از آن پس اگر در موردی یا موارد معدودی ببینیم همین راوی از استاد دیگری‌ که اغلب با واسطه نقل می­کرد؛ اکنون در این مورد بدون واسطه نقل می‌کند از اینجا به احتمال‌ قوی بدست می­آید که این حدیث مرسل است؛ یعنی: واسطه‌ای در بین بوده و حذف شده است‌ و البته حدیث مرسل با حدیث مسند(حدیثی که سند آن بر ذکر تمام وسایط مشتمل است)هرگز یکسان نخواهد بود.

 

3- تمییز مشترکات

این موضوع را با یک مثال می­توان روشن کرد. هنگامی که اسانید روایات را مورد نظر قرار دادیم و دیدیم که معمولا فلان راوی از حسن بن یحیی مثلا نقل می­کند سپس در موردی یا موارد معدودی ببینیم که از حسن نقل کرده است و ندانستیم که این شخص آیا حسن بن یحیی یا حسن بن عیسی است؛ بقرینهء مواردی که معمولا دیده‌ایم این مشکل حل می­شود؛ یعنی به احتمال‌ قوی می­فهمیم که منظور از حسن، حسن بن عیسی (البته تمییز مشترکات با این طرز، در میان بزرگان‌ رجال تا حدودی سابقه داشته است).

 

معلوم شدن تحریف و تصحیف

از ترتیب اسانید احادیث و پشت سر هم واقع شدن آنها، بدست می­آیند که فلان راوی معمولا مثلا از ابن ابی حبیب یا عاصم بن حمید نقل می‌کند، با توجه به این مطلب وقتی که در یک مورد یا موارد معدودی ببینیم از این راوی ابی خبیب یا قاصم بن حمید نقل کرده است می فهمیم که در رسم الخط اشتباهی رخ داده است و صحیح ابن ابی حبیب و عاصم بن حمید است.

 

4- تعیین طبقات

از جمله مطالبی که بسیار قابل توجه و مهم است بدست آمدن طبقات رواة است؛ به این‌ معنی که از ملاحظهء سندهای روایات؛ اساتید و شاگردان هریک از رواة معلوم و مشخص می­شود و منظور از طبقاتی که ایشان اصطلاح فرموده و در این امر مبتکر هستند، طبقه بندی رواة است‌ به ترتیب شاگردی و استادی که اصحاب پیغمبر اکرم(ص) طبقهء اول و شاگردان آنها طبقهء دوم و همچنین ... .

ما برای نمونه به ذکر چند طبقه با تعیین اسامی بعضی از آنها مبادرت می­ورزیم:

از طبقه اول: سلمان و ابوذر

از طبقه دوم: ابو الطفیل عامر بن واثله

از طبقه سوم: ابو حمزهء ثمالی و ثلمه بن کهیل

از طبقه چهارم: زرارة بن اعین و ابان بن تغلب

از طبقه پنجم: حریز بن عبد الله و سماعة بن مهران

از طبقه ششم: اسماعیل بن مهران و احمد بن محمد بن ابی نصر

از طبقه هفتم: ابراهیم بن هاشم و ابراهیم بن اسحق نهاوندی

از طبقه هشتم: علی بن ابراهیم و احمد بن محمد بن ادریس(اساتید کلینی)

از طبقه نهم: محمد بن یعقوب کلینی(صاحب کافی)

از طبقه دهم: جعفر بن محمد بن قولویه قمی و احمد بن احمد کوفی

از طبقه یازدهم: سید مرتضی علم الهدی و ابو الحسین محمد بن هرون بن موسی‌ التلعکبری

دوازدهم: شیخ ابو جعفر محمد بن الحسن طوسی را به عنوان نمونه می­توان نام برد که هریک از این طبقات نسبت به طبقهء سابق خود جنبه شاگردی و نسبت به طبقه لاحق جنبهء استادی دارد و در نظر ایشان این طریق یگانه میزان طبقه‌بندی بود.

و به همین ترتیب طبقه‌بندی فرموده‌اند تا بالاخره مرحوم آیت الله بروجردی که در آخرین طبقه واقع گردیده‌اند طبقهء سی و ششم می­باشند.

این راه ابتکاری که شرح داده شده برای شناسائی مقام راویان احادیث و فوائد دیگری که‌ ذکر شد بسیار مهم و پر ارزش است. و هم اکنون این آثار درخشان علمی در دست است و امید می­رود که به زودی به طبع برسد و مورد استفادهء عموم دانشمندان قرار گیرد.

دربارهء اسانید کتاب تهذیب و استبصار و کتابهای دیگری که نام برده شد، این روش‌ ابتکاری را عملی ساخته‌اند

تألیفات

آثار گرانبهای علمی حضرت آيت الله العظمی که با اسلوب متین و عمیق مخصوصی نوشته‌ شده، بسیار است و در زیر به آن اندازه‌ای که اطلاع حاصل شده است اشاره می­شود:

1- کتاب مبسوطی در«اصول» که در طی مباحث آن کتاب، به کفایة الاصول استاد عالی مقام ایشان مرحوم آیت الله محمد کاظم خراسانی هم نظر دارند.

2- رساله‌ای در بیوت شیعه که در طی آن خاندان­های علم فقه و حدیث از شیعه‌ معرفی می­شوند.

3- چنانکه گفته شد یک سلسله کتابهائی در نقد اسانید کافی و تهذیب و استبصار و خصال و امالی صدوق و علل الشرایع تالیف فرموده‌اند.

4- آیة الله العظمی بروجردی قدس سره به هر مسئله‌ای از مسائل فقهی که وارد می‌شد جهات لازمهء آن مسئله که می­بایست تحت مطالعه قرار بگیرد از اقوال علماء سنی و شیعه و آیات قرآن و احادیثی که دربارهء آن مسئله بود و سایر مدارک آن را در یک جزوه‌ای بترتیب خاصی می‌نوشتند و از تنظیم این مطالب حکم اللهی را با دقت نظر و متانت فکر بدست می­آورند. روی همین جهت‌ تقریبا یک دورهء کامل فقه را به این صورت نوشته و هم اکنون حاضر و موجود دارند.

اساسا ایشان در علم­های دیگر نیز تبحر و مهارت مخصوصی داشتند، به طوری که هنگامی‌ که آقای حسینعلی رزم‌آرا قبله‌نمای مخصوص خود را آورده و به محضر مبارکش ارائه دادند آیت الله توضیحات در علم هیئت خواستند، از بیانات ایشان آقای رزم‌آرا غرق در اعجاب‌ شده، اظهار داشت که«حضرت آیة الله در علم هیئت اطلاعات وسیعی دارند».

به علاوه کتاب حدیث جامع و مبسوطی زیر نظر مبارک ایشان تنظیم و تألیف شده‌ که هم اکنون به زیور طبع رسیده است، این کتاب مورد توجه کامل حضرت آیت الله العظمی قرار گرفته بود:

چند سال قبل روزی در درس فقه اظهار فرمودند که«کتاب وسائل الشیعه در عین حال که یکی از کتابهای بسیار مفید و از ذخائر علمی شیعه بشمار می­رود، احتیاج مبرمی به‌ تنقیح و تهذیب دارد؛ و خیلی میل دارم که قدم­هایی برای این موضوع برداشته شود»پس از درس‌ جمعی از فضلاء به محضر مبارکش شرفیاب شده و آمادگی خود را برای انجام این خدمت اعلام‌ داشتند، ایشان با کمال میل این پیشنهاد را استقبال کرد، و آنها چند سال در تحت نظر آيت الله العظمی‌ به تهذیب وسائل پرداختند تا الحمد لله این موفقیت حاصل شد. چنانکه گفته شد دستور طبع نیز داده شد و اکنون به طبع آن اشتغال دارند. این کتاب دارای مزایای فراوانی است که در مقدمهء آن‌که تحت طبع مشروحا بیان گردیده است.

 

توجه به آثار علمی گذشتگان

حضرت آيت الله العظمی به تألیف کتب و نشر علم اهمیت زیادی قائل بودند و لذا از نویسندگان‌ و مؤلفین تقدیر و تشویق زاید الوصفی به عمل می­آوردند.

به احیاء آثار علمی گذشتگان و نشر مؤلفات آنان مخصوصا توجه زیادی مبذول می­داشتند، و به طبع بسیاری از مؤلفات علماء بزرگ شیعه که به طبع نرسیده بود و دست روزگار روی آنها پردهء فراموشی کشیده بود، توجه فرمودند و حسب الامر ایشان به طبع رسید برای نمونه می­توان‌ چند کتاب زیر را نام برد:

1- خلاف شیخ طوسی: شیخ در این کتاب مسائل را که مورد اختلاف میان شیعه‌ و سنی است، ذکر می‌کنند و به استدلال برای نظریهء خود می­پردازند این کتاب در موضوع خود کتاب بی‌نظیر و پر ارزشی است.

2- جامع الرواة: کتابی است در علم رجال و با سبک مخصوص و مفیدی نوشته‌ شده است.

3- منتقی الجمان: هم اکنون این کتاب زیر طبع و در موضوع خود بسیار مفید است‌ و در زمینهء احادیث دینی و بیان نکاتی که از آنها استفاده می­شود بحث می­کند و از مؤلفات‌ صاحب معالم است.

4- قرب الاسناد: کتابی است در حدیث از مؤلفات عبد الله بن جعفر حمیری.

5- کتاب جعفریات: سؤالاتی است که علی بن جعفر از برادر بزرگوار خود موسی بن‌ جعفر (ع) نموده است.

6- مجلداتی از مفتاح الکرامه: که تا آن وقت چاپ نشده بود این کتاب از کتابهای پر ارزش شیعه و حاوی تمام اقوال علمای شیعه در مسائل مختلفهء فقهی است.

به گفتهء بعضی از مطلعین تعداد کتبی از بزرگان شیعه به دستور آيت الله چاپ شد بالغ بر صد جلد مي­گردد.[1]