بسم الله الرحمن الرحيم

امام باقر(ع) بنیان­گذار نهضت علمی در اسلام

حضرت امام محمد باقر – علیه السلام – بنیان­گذار حركت علمي و نهضت حوزوي در جهان اسلام و مؤسس حوزه­هاي علميه است. اوج اين نهضت در زمان فرزند بزرگوارشان امام جعفر صادق – علیه السلام – بود. جامعه شیعه و حوزه­هاي علميه همیشه و در همه جا وام­دار امام باقر – علیه السلام – هستند؛ چون معالم و معارف اصیل اسلامی ابتدائاً به­وسیله آن حضرت عرضه شد. پیش از ایشان، فشارهایی که از ناحیه حکومت­های وقت بر امامان وارد می­شد، مانع از مراجعه و اجتماع مردم گرد ائمه و اهل­بیت – علیهم السلام – و کسب فضیلت از آن بزرگواران بود.

محدودیت­های ائمه پیشین در ایجاد نهضت علمی

زمان اميرالمؤمنين – علیه السلام – اوج دوران مظلوميت اسلام اصیل و تفكر شيعی بود. این دوره، دوران مظلوميت ارزش­ها و اصالت­های اسلامی و غلبه تفكر انحرافي و جاهلی به نام اسلام بود که هنوز نیز این تفکر انحرافی در قالب گروه­هاي تکفیری وجود دارد. هرچند دوران پنج­ساله خلافت اميرالمؤمنين – علیه السلام –  پایانی بر 25 سال خانه­نشيني آن حضرت بود، اما در همين دوران چنان عرصه را بر ایشان تنگ کردند كه فرصت مناسبی برای ایجاد نهضت علمی جهت نشر معارف اسلام فراهم نشد. در این دوران سه جنگ خانمان­سوز بر امیرالمؤمنین – علیه السلام – تحمیل شد و حتی آن حضرت در تدارك جنگ دیگری با معاويه بود كه به شهادت رسید و امام مجتبي – علیه السلام – به آن جنگ مبادرت كرد که مردم به آن حضرت پشت كردند تا اینکه به جریان صلح و خانه­نشینی امام حسن – علیه السلام – انجامید.

امام حسین – علیه السلام – نیز بیش از نه سال از دوران ده­ساله امامت خود را، همچون برادر بزرگوارشان به خانه­نشینی گذراندند و تا معاويه زنده بود، به همان روش امام مجتبي – علیه السلام – بی­هيچ کم و کاستی عمل کردند. قصه کربلا پس از مرگ معاویه و در سال آخر امامت آن حضرت اتفاق افتاد که به حماسه­ای جاوید تبدیل شد. حماسه کربلا و شهادت سیدالشهدا ­– علیه السلام –  و یارانش در روز عاشورا، آثار فراوانی در جامعه آن روز بر جای گذاشت.

رعب و غفلت شیعیان، عامل تسلط حکومت­های جور

تا پیش از حادثه کربلا مردم مرعوب حکومت­ها بودند. شیعه در طول زمان، بیش از آنکه چوب دشمنان را خورده باشد، چوب دوستان خود را خورده است. مسلمانان چنان در رعب و وحشت بودند که از میان همه کسانی که در غدیر خم شاهد نصب امیرالمؤمنین – علیه السلام –  به امامت و خلافت بودند، حتي يك نفر حاضر به شهادت نشد. وقتی اميرالمؤمنين – علیه السلام –  از شاعري كه در مدح ایشان در روز غدير شعر گفته بود، خواستند که شهادت بدهد، گفت: من پيرمرد شده­ام و وقایع آن روز را فراموش كرده­ام.

در هر صورت، اين روزگار هم گذشت و بر اثر همین غفلت­ها، حکومت زور و اختناق معاویه، بر جامعه اسلامی چیره شد. در بسیاری از موارد، ممکن است حکومت­هایی که با زور و تزویر ایجاد می­شوند، ابتدا برای مردم جالب و خوشحال­کننده باشند؛ چنان­که حكومت معاويه براي بسياري از مردم كوفه و مدينه و اصحاب امیرالمؤمنین – علیه السلام –  جالب بود. آنان ازآنجاکه تحمل عدل علي – علیه السلام –  را نداشتند، پس از تسلط ‌معاويه احساس راحتی کردند؛ اما همان گونه که آن حضرت فرموده بودند: «من ضاق عليه العدل، فالجور عليه أضيق»[1]، ظلم و جور معاویه آنان را سخت به ستوه آورد.

مردمی که مشی اميرالمؤمنين – علیه السلام – در اجرای عدالت و رفع تبعیض را که دقيقاً همان مشي پيامبر – صلی الله علیه و آله - بود، تحمل نمی­کردند، در چنبره زور و تزویر معاويه گرفتار شدند و عدم پایبندی او به اصول و ارزش­های اسلام را به­روشنی دیدند؛ برای نمونه، هنگام اذان، وقتي بانگ «أشهد أن محمداً رسول الله» بلند شد، معاویه دست روي دست خود زد و گفت: «عمرم گذشت، اما هنوز اين صدا از مأذنه­ها بلند است».

قیام امام حسین(ع)، آغاز شکست بنی­امیه

جامعه اسلامی متوجه نفاق بنی­امیه شده بودند؛ اما هیچ کس جرئت مخالفت نداشت. ازاین­رو وقتی سيدالشهدا – علیه السلام –  قیام کردند، بسیاری از مردم از روی ترس از همراهی با آن حضرت سرباز زدند و بیشتر کسانی هم که با آن حضرت همراه شده بودند، از گرد ایشان پراکنده شدند و امام حسین – علیه السلام –  با اندکی از یاران خود مقاومت کردند و به شهادت رسیدند؛ اما همین مقاومت و شهادت، هیمنه بني­اميه را شكست و زمینه زوال آنان را فراهم کرد؛ چنان­که یکی از اطرافیان يزيد که در روز عاشورا در کربلا حضور داشت، به او گفت: «تو در این جریان شكست خوردي!» يزيد گفت: «همه مي­گويند من پيروز شده­ام و تو مي­گويي من شكست خوردم؟» آن شخص گفت: «وقتي حسین قنداقه شش­ماهه را روي دست بلند كرده بود، و هرمله با تير سه شعبه به گلوي او زد، من ديدم كه افراد لشكر تو گريه مي­كردند. این یعنی آنکه تو شكست خورده­اي».

وجود مقدس زينب كبري – سلام الله علیها – و امام سجاد – علیه السلام –  نیز در کوفه و به­ویژه در شام بني­اميه را شكست دادند و مشروعیت بني­اميه را از بین بردند. با این حال، پس از نهضت عاشورا امام زین­العابدین – علیه السلام –  نیز خانه­نشين بودند. هرچند توجه مردم و اظهار علاقه آنان به ايشان فوق­العاده بود، اما باز هم جرئت نداشتند در محضر آن حضرت کسب فیض کنند و از معارف اصیل اسلام بهره­مند شوند.

امام باقر(ع) و بهره­مندی از ضعف حکومت اموی

در زمان امام باقر – علیه السلام –  قدرت نظامی و امنیتی بني­اميه رو به زوال رفت و با ضعیف­تر شدن آنها، روزبه­روز توجه مردم به امام باقر – علیه السلام –  بیشتر می­شد؛ به­گونه­ای که به تعبير بعضي از خلفا، آن حضرت «معبود العراقين» بود. امام باقر – علیه السلام –  از فرصت ضعف دستگاه حکومتی نهایت استفاده را بردند و یک نهضت بزرگ علمی را پایه­گذاری کردند که‌ نه­تنها شیعیان خالص، بلکه بسیاری از اهل سنت نیز در آن شرکت کردند و به مقام بالایی رسیدند.

زراره و محمد بن مسلم، از پيروان همان اسلام جاهلي بودند كه در محضر امام باقر – علیه السلام – به چنان جايگاهي رسيدند كه حضرت درباره ایشان فرمودند که اگر اينها نبودند، معالم دین از بين مي­رفت[1]. اين افراد تربيت­شدگان امام باقر – علیه السلام –  بودند و امام با پرورش چنین افرادی، معالم اهل­بيت – علیهم السلام –  را به تمام دنيا رساندند. اصحاب امام باقر – علیه السلام –  مقداری از دوران امام صادق – علیه السلام –  را هم درك كردند و برای اصحاب آن حضرت روایت نقل می­کردند و حتی به تربیت و پرورش آنان پرداختند.

امام باقر(ع) و شیوه جدید و مستند در نقل حدیث

امام باقر – علیه السلام –  در برابر سیل جریان نقل حدیث، به نقل روایات صحیح از پیامبر پرداختند. در آن زمان، کسانی همچون ابوهریره که به بازرگان حديث معروف شده بود و مدت محدودی محضر پيامبر را درک کرده بود، جریان نقل حدیث را در دست داشتند. از همسر پيامبر در مدت كمی که در خانه آن حضرت بود، چهار هزار حديث نقل شده است. عبدالله بن عمر كه در زمان پیامبر كودكی بیش نبود، به نقل حدیث از آن حضرت می­پرداخت.

در چنین فضایی، امام باقر – علیه السلام –  جریانی در نقل حديث به راه انداخت که به نقل پدران بزرگوارش از پیامبر – صلی الله علیه و آله – مستند بود. این سلسله حدیثی به اميرالمؤمنين – علیه السلام –  ختم می­شد؛ كسي كه بنا به فرموده خودش، شب و روز با پيامبر بود. علی – علیه السلام –  می­فرمود: «هر چه آن حضرت بیان مي­کرد یادداشت می­کردم و اگر چيزي نمي­فرمود، من خود می­پرسیدم». همین نوشته­ها به «كتاب علي» معروف شد، كه طبق فرموده ائمه اطهار – علیهم السلام –  املاي رسول الله – صلی الله علیه و آله – بود و جميع احكام در آن وجود داشت؛ «حتي أرش الخدش» يعنى در اين كتاب حكم ديه خدشه اى كه به كسى وارد كرده اند آمده است.

امام باقر – علیه السلام –  به عرضه این معالم پرداختند و با پرورش روات حديث، این معالم را در دنياي اسلام پراكنده کردند. در نتیجه حركت فرهنگي و علمي گسترده­ای در جامعه اسلامی شكل گرفت که تا کنون ادامه دارد.

جامعه اسلامی، وامدار نهضت علمی امام باقر(ع)

ما وام­دار امام باقر – علیه السلام –  هستيم؛ اما آن گونه كه بايد و شايد ارزش معالمي را كه از آن حضرت و به­واسطه اصحاب و راویان ایشان به دست ما رسیده است، درک نکرده­ایم.  اگر زحمات ایشان نبود، با فشارها و توطئه­های حکومت­های اموی و عباسی، به­ویژه توطئه مذهب­سازی و امام­سازی بنی­عباس، همه چيز از بین می­رفت. بنی­عباس که توان علمی برای مقابله با نهضت علمی فرهنگی اهل­بیت – علیهم السلام – را در خود نمی­دیدند، به نشر عقايد سخيف يوناني در جامعه پرداختند. این سیاست، در عصر منصور و هارون و مأمون با جدیت دنبال می­شد. اين امر نشان مي­دهد كه حركت امام باقر و امام صادق – علیه السلام – بسیار موفق عمل کرده بود.

اگر امروز ارزش­ها و اصالت­های اسلامی باقي است و به دست ما رسيده، به برکت نهضت علمی امام باقر – علیه السلام – است. حوزه­هاي علميه ميراث­دار آن امام بزرگوارند. اين ميراث داري رسالتي است كه ديروز بر عهده زراره و محمد بن مسلم بود و امروز به ما رسیده است. بنابراین، باید به بهترین وجه از آن پاسداري و نگهداري كنيم و مروج ارزش­های اصیل اسلامی باشیم.

خداوند ان­شاءالله به ما توفيق دهد كه راه خود را بهتر بشناسيم و رسالت خود را بيشتر ارج بگذاريم و به وظایف خود دقيقاً عمل كنيم.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته