آیت­الله بروجردی و مسئله تقریب

سیزدهم شوال، سالگرد رحلت حضرت آیت­الله بروجردي است. يكي از فعالیت­های ايشان، که كمتر به آن توجه شده، دخالت ايشان در مسئله دارالتقريب است.‌ دارالتقريب كاري بود كه در مرجعيت شيعه كمتر سابقه داشت و فوق­العاده هم مؤثر واقع شد؛ به گونه­ای که در همين دارالتقريب

براي اولين بار در تاریخ اسلام، مذهب تشيع در بين اهل تسنن به رسميت شناخته شد.

تاریخچه تأسیس دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه

اساس­نامه دارالتقريب در سال 1366 قمري در قاهره مصر توسط شخصي به نام شيخ محمدتقي قمي نوشته شد. وی كه از اساتيد و فضلا بود و تحصیلات قوی داشت، در این خصوص احساس تكليف مي­كند و به مصر می­رود. ‌در آنجا با اساتيد محشور مي­شود و به تدريس می­پردازد و با اخلاق فوق­العاده و صبر زیادی که داشت، در افراد نفوذ می­کند و با ایجاد ارتباط با شخصيت­هاي تراز اول دانشگاه الازهر[1] زمینه تشکیل دارالتقریب را فراهم می­سازد مورد توجه و استقبال بسیاری از علمای مصر واقع مي­شود.

شيخ محمدتقي قمي در نخستین سخنرانی خود، انگیزه­اش از تشکیل دارالتقریب را این گونه عنوان کرد كه يك پنجم مسلمين شيعه­اند و شيعه داراي معارف و معالم ارزشمندي است كه متأسفانه عامه مسملین با چند تهمت بي­اساس، از دسترسي به این معارف و استفاده از آنها محروم شده­اند. یکی از این تهمت­ها این است که شیعیان به این دلیل به مهر سجده می­کنند كه خاك را خدا مي­دانند و تربت امام حسين – علیه­السلام - را مي­پرستند. تهمت دیگر اينكه شیعیان هنگام سلام دست خود را بالا مي­برند و می­گویند: خان الامين؛ یعنی شیعیان معتقدند که خداوند در نظر داشت امیرالمؤمنین – علیه­السلام – را به نبوت برگزیند؛ اما جبرئیل امین در ارسال وحي خیانت کرد و وحی را به پیامبر اسلام – صلی­الله­علیه­وآله - نازل کرد.

شیخ محمدتقی قمی پس از بیان این مطالب مي­گويد: با این تهمت­ها و بهانه­ها، جامعه اسلامي از دسترسي به معارف شيعه محروم شده است. بياييد كاري كنيم كه اين تعصبات جاهلانه دور شود. امروز اسلام برای مقابله با دشمنان نياز دارد كه گروه­ها و فرقه­هاي مختلف بر مشتركاتي که دارند تکیه کنند.

نقش آیت­الله بروجردی در گسترش فعالیت­های دارالتقریب

در نتیجه فعالیت­های شیخ محمدتقی، نهضت دارالتقریب آغاز مي­شود که مورد تأیید بسیاری از علمای شیعه همچون مرحوم شيخ مرتضي آل­ياسين، مرحوم شيخ محمدحسين كاشف­الغطا، مرحوم شرف­الدين در لبنان و مرحوم آیت­الله بروجردي در ايران قرار می­گیرد. حمایت­های آیت­الله بروجردي، با توجه به مرجعيت عامه ایشان، متفاوت از دیگران و بسیار مؤثرتر بود. مرحوم شيخ مرتضي آل­ياسين و مرحوم کاشف­الغطا، با همه جلالت قدر و فقاهت، در محدوده خاصي نفوذ كلمه داشتند؛ اما آیت­الله بروجردي مرجعيت عامه داشت؛ به همین دلیل، پس از آشنایی با مسئله تقريب و شناخت اهداف صحيح آن، به تأیید آن پرداختند و تأکید خود را بر این امر متمرکز کرد. در نتیجه، بر اثر تأييد ايشان حركات فوق­العاده­اي در این زمینه پيش آمد كه قبلاً سابقه نداشت.

‌ايشان ابتدا با شيخ مجيد سليم،[2] رئیس دانشگاه الازهر، در حد نامه­نگاري و پيغام دادن، روابط برقرار كردند. حاصل اين مراودات، سفارش شيخ مجيد سليم به چاپ كتاب «مجمع البيان» طبرسي در دانشگاه الازهر بود.

شیخ شلتوت و مسئله تقریب

ارتباط آیت­الله بروجردي با شيخ محمود شلتوت نیز موجب علاقه­مندی وی به امر تقریب شد. شیخ شلتوت به­مجرد اينكه رئيس دانشگاه الازهر شد، سه اقدام مهم در زمینه تقریب انجام داد:

1. تأسیس کرسی فقه شیعه: ایشان برای فقه شيعه، در دانشگاه الازهر تحت عنوان فقه مقارن كرسي تدریس اختصاص داد.

2. استفاده از احکام شیعه در قانون مدنی مصر: ایشان بعضي از قوانين و احكام شيعه، به­ویژه در باب ارث که توسط شيخ مجيد سليم چاپ شده بود، در قانون مدني مصر وارد كرد و صريحاً به آیت­الله بروجردي نوشت كه احكام شيعه از احكام تسنن بسیار قوي­تر است.

3. صدور فتوای تاریخی جواز عمل به مذهب تشیع: شیخ شلتوت در پاسخ به استفتایی، به جواز تبعيت از مذهب اهل­بيت – علیهم­السلام- فتوا داد. اهميت اين فتوا به اين بود كه تا آن هنگام، شيعه كافر و مشرك شمرده می­شد؛ اما اکنون بزرگ­ترين شخصيت اهل تسنن، عمل به فقه جعفری را مجاز اعلام می­نمود. شيخ شلتوت در این فتوا اظهار می­کند: هيچ دليلي ندارد كه تعصب به خرج دهيم و اجتهاد را به چهار خليفه اهل تسنن منحصر کنیم؛ آنچه ما به دنبال آن هستيم، عمل به قرآن و سنت پيامبر است؛ سنت پيامبري كه مبيّن قرآن است. بنابراین، هر طريقي كه ما را به سنت پيامبر رهنمون شود، براي ما حجت است و به آن عمل مي­كنيم و لازم نيست که حتماً از طريق احمد حنبل يا ابوحنيفه باشد.

زیربنای فکری آیت­الله بروجردی در زمینه تقریب

آیت­الله بروجردي برای تبیین حقانیت مکتب اهل­بیت – علیهم­السلام – بیان ویژه­ای داشتند. ایشان می­فرمودند: قرآن كتاب اسلام است و برای تبیین آن به سنت پيامبر – صلی­الله­علیه­وآله – نیاز داریم؛ اما اين سنت را چگونه به دست آوريم؟ ایشان در مقدمه «جامع احاديث الشيعه» دو طريق براي دسترسي به سنت پيامبر اختيار مي­كنند كه يكي صريح است و يكي مضمن.

1. حدیث ثقلین و حجیت قول اهل­بیت(ع)

 ‌طريق اول استناد به حدیث ثقلین است که پیامبر اکرم – صلی­الله­علیه­وآله - در زمان رحلتشان فرمودند: «اني تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتي».[3] بهترين كسي كه در اين زمینه بسیار زحمت كشيده بود، مرحوم ميرحامد حسين هندي،[4] صاحب «عبقات الانوار» بود. به همين جهت، آیت­الله بروجردي دستور دادند كتاب عبقات الانوار، قسم سند حديث ثقلين و قسم عدالت، در قم چاپ شود. بنابراين، حديث ثقلين، که عترت را در كنار كتاب خدا به­عنوان مبيّن آن قرار داده است، دلیلی بر حجیت قول اهل­بیت – علیهم­السلام - است. پس اهل تسنن، به موجب اين روايت، كه بين خودشان هم متواتر است، ملزم هستند سنت و روش پيامبر را از طريق اهل­بيت بگيرند.

2. کتاب علی(ع)، معتبرترین کتاب حدیثی

آیت­الله بروجردی در مقدمه «جامع احاديث الشيعه» مي­فرمايند: در روایات ما از کتابی به نام «کتاب علی» نام برده شده است؛ چنان­که امام صادق – علیه­السلام – مي­فرمايند: «في كتاب علي كذا». كتاب علي، دربردارنده احادیثی است كه پيامبر – صلی­الله­علیه­وآله - املا فرمودند و اميرالمؤمنين – علیه­السلام - كتابت كردند. اين كتاب بعد از اميرالمؤمنين به دست امام مجتبي – علیه­السلام – رسيد و بعد به امامان دیگر تا به امام صادق – علیه­السلام – رسيد. ازاین­رو، روایاتی که از اصحاب امام باقر و امام صادق – علیهماالسلام – نقل می­شود، در تشخيص معارف اسلام و سنت پيامبر – صلی­الله­علیه­وآله - بسیار راهگشا هستند. اهل سنت نیز، هرچند امامت اهل­بیت را قبول ندارند، اما در وثاقت ایشان تردید نمی­کنند؛ بنابراين، مي­توانند به روایات اهل­بیت به­عنوان سنت پيامبر عمل کنند.

جریان منع حدیث و اعتبار کتاب علی(ع)

سپس آیت­الله بروجردي در همين زمينه در مقدمه «جامع احاديث الشیعه» خطاب به اهل سنت می­فرمایند: شما ملزم هستيد به روایات اهل­بیت – علیهم­السلام – عمل کنید؛ چراکه در غیر این صورت، نمی­توانيد به سنت اصيل دست یابید. ایشان برای اثبات این مدعای خود، به تحلیل وقایع تاریخی صدر اسلام استناد می­کنند.

چنان­که از روایات به دست می­آید، در زمان پيامبر، اصحاب آن حضرت روايات را مي­نوشتند[5]. از جمله عبدالله­بن­عمر روايات را مي­نوشت. برخی به او گفتند: چرا مي­نويسي؟ وی نزد پیامبر آمد و عرض کرد که به من می­گویند روایات شما را ننويسم. پيامبر فرمودند: نه؛ بنويس[6]. اما در زمان خليفه دوم، طی بخشنامه­ای كتابت حديث منع شد.

خلیفه اول و همچنين خليفه دوم پیش از صدور این بخشنامه، دستور دارد هر كس نوشته و روايتي دارد، نزد او بياورد. همه به گمان اینکه خلیفه قصد گردآوری و سامان­دهی روایات را دارد، احادیث را نزد او آوردند و خلیفه نیز تمام روايات را سوزاند[7] و كتابت حدیث را ممنوع کرد[8]؛ تاحدي كه گاهي بعضي استاندارها را موظف مي­كرد كه مراقب باشند كسي حديث ننويسد؛ چنان­که نقل شده است، عمروعاص در زمانی که از طرف خلیفه دوم در مصر حاکمیت داشت، گزارش داد كه شخصي هست كه به دنبال صحابه پيامبر مي­گردد و از ایشان تفسير آيات قرآن را مي­پرسد. خلیفه دستور داد او را به مدینه فرستادند. سپس در آنجا با شاخه­هاي خرما آن­قدر بر سر او زدند كه از زیر پيراهنش خون جاري شد. او را معالجه كردند و دوباره بر سرش چوب زدند. تا سه بار اين كار را كردند تا بالاخره مرد.

اين نهي ادامه داشت تا اینکه عمربن­عبدالعزيز طی بخشنامه­ای، منع حدیث را لغو كرد؛ اما با مرگ او دوباره همان شرایط حاکم بود و تا زمان منصور نوشتن روايات منع شد. بنابراین، چهار نسل حق نوشتن روايات را نداشتند و روایات سينه­به­سينه نقل می­شد و این روش، در معرض خطاست. بنابراین، روایات اهل­بیت – علیهم­السلام – که از «کتاب علی» نقل شده­اند، می­توانند مبنای عمل برای شیعه و سنی قرار گیرد و در نتیجه زمینه­ای برای تقریب بین مذاهب اسلامی فراهم سازد.

آیت­الله بروجردی و نقل روایات عامه

یکی از مسائلی که در امر تقريب اهمیت دارد اين است كه آقاي محمد مدني که در آن زمان در دایره قضايي مصر بود، در نامه­اي به مرحوم شيخ محمدتقي قمي مي­نويسد: ما مي­خواهيم كتابي تأليف كنيم كه در کنار روایات عامه، روايات اهل­بيت را هم داشته باشد و متفق بين عامه و خاصه باشد. اين مسئله، همان نظر آیت­الله بروجردي بود. ایشان در نگارش کتاب جامع احاديث الشیعه قصد داشتند روايات عامه را هم ذکر کنند تا هم موارد حمل بر تقيه مشخص شود و هم زمينه روايت در فتاواي اهل تسنن مشخص گردد؛ اما يك عده از مقدسين به گمان اینکه این امر موجب ترویج روایات عامه می­شود، نظر ايشان را زدند و در نتیجه در آن زمان چاپ نشد.

 آیت­الله بروجردي با این کار مي­خواستند نشان دهند که راه دستیابی به سنت اصيل پيامبر این است. اگر از همان اول با لعن و طعنه وارد شویم، سني­ها از ما گریزان می­شوند؛ اما اگر با منطق وارد شويم، می­توانیم آنها را جذب کنیم. وقتی يك جوان سنی، یا حتی مسیحی یا یهودی، از طریق شبکه­های مختلف اینترنت به دنبال معارف الهي است، اگر ما او را از معارف شيعه محروم کنیم، دیگر اسلام چه جاذبه­اي براي او خواهد داشت؟ نهج­البلاغه و صحیفه سجادیه را از او بگیریم و معارف ابوحنيفه را به او بدهیم؟

معارف اهل­بیت – علیهم­السلام – بسیار بلند و عمیق هستند؛ چنان­که ملاصدرا در شرح اصول كافي مي­گويد: هر روایتی را كه انسان وارد مي­شود، در آن گم مي­شود. همچون اقيانوسي است كه نمي­توان در آن شنا کرد. حال، چرا باید جوانان را از این معارف محروم كنيم و از روي تعصب، باب اجتهاد را ببندیم؟

رحلت آیت­الله بروجردی و بی­توجهی به امر تقریب

تقریب، حركتي بود كه آیت­الله بروجردي آن را حفظ كرده بودند؛ اما متأسفانه بعد از ایشان اين حرکت تعطيل شد و حمايت لازم از تقريب و شيخ محمدتقي به عمل نیامد. آخرين كار تقريب، همان فتوای تاریخی شیخ شلتوت بود كه در سال آخر عمر آیت­الله بروجردي صادر شد.

پدر من نقل مي­كرد كه آیت­الله بروجردي يك شب قبل از وفاتشان چشم باز كردند و گفتند: «آقاي شيخ محمدتقي كه مي­خواست به مصر برود، رفت يا نه»؟ گفتند: «ايشان مي­خواست خدمت شما برسد تا شما نامه­اي براي شيخ محمود شلتوت بنويسيد. منتظر ماندند تا كسالت شما بهتر شود». آیت­الله بروجردی فرمودند: «من مي­خواستم ايشان را ببينم و نامه­اي براي شیخ شلتوت بنويسم و بگويم كه در روابط سیاسی بين ايران و مصر خللي پيدا شده است و از ایشان بخواهم که این مشکل را برطرف كنند تا در حركت تقريب اختلالي پيدا نشود. من بعيد مي­دانم که حالم خوب شود. حاج شيخ محمدتقي اين كار را بكند». ايشان حتی در بستر مرگ هم این گونه اهميت اين كار را عنوان مي­كردند.

 بعد از مرحوم آیت­الله بروجردي، از مسئله تقریب حمايت نشد؛ به­ویژه بعد از انقلاب که روابط ايران و مصر قطع شد و جمعيت تقريب از هم پاشيد و مركزيت اهل تسنن، كم­كم از مصر به مدينه منتقل مي­شود و به دست وهابی­ها می­افتد. آنها نیز يك شبكه كامپيوتري به نام «صخر» كه نام ابوسفیان است، برای عرضه معارف اهل تسنن راه­اندازی کرده­اند و این يعني احيا كردن ارزش­هاي جاهليت. بعد از سال­ها، اکنون مسئولین به یاد تقريب افتاده­اند و بناست برای تجليل از آیت­الله بروجردي و شيخ محمود شلتوت كنگره­اي برگزار شود و گروهی از مصر، از جمله پسر شيخ شلتوت و قائم مقام رئيس دانشگاه الازهر و مفتي مصر نیز به آن دعوت شده­اند.

جایگاه مرجعیت شیعه در عرضه معارف اهل­بیت(ع)

مرجعيت شيعه فقط محدود به حوزه علميه قم و حوزه­هاي داخلي و پرداخت شهريه نيست. امروزه شعاع مرجعيت شيعه بسیار گسترده شده است. اگر در زمان آیت­الله بروجردي، گستره مرجعيت تا مصر پیش مي­رفت، امروز بسیار گسترده­تر است. خودمان را محدود نكنيم. خيال نكنيم که در گوشه­اي نشسته­ايم و آنچه ما اراده مي­كنيم انجام مي­شود. دنيا دنياي فكر و ارتباطات و عرصه تبليغ است و بايد معارف اهل­بيت را عرضه كنيم. اگر امروز كوتاه بياييم، بسیار برای ما گران تمام مي­شود. بهوش باشيم و از شرايط گذشته درس بگيريم. آنچه امروز حرف اول را مي­زند نحوه عرضه معارف الهی است. اين کار به سليقه­های خوب نیاز دارد و متأسفانه برخی بر اثر سوء سليقه، نتيجه عكس مي­گيرند. بنابراین، سعی کنیم که با روش­ها و سلایق نو و زیبا، معارف اسلام و اهل­بیت – علیهم­السلام – را به دنیا عرضه کنیم.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته