حوزه: با سپاس فراوان از حضرت عالی که قبول زحمت فرمودید و مصاحبه با مجله ما را پذیرفتید، خواهشمندیم به گوشه ای از خدمات و آثار آيت الله بروجردی اشاره بفرمایید.

استاد: آيت الله بروجردی، خدمات گوناگونی انجام داده اند:

تهیه و چاپ کتاب­های مفید که برخی از آنها ناشناخته بودند، مانند: «خلاف» شیخ طوسی، «جامع الرواة» اردبیلی، «مفتاح الکرامه»، «قرب الاسناد»، «جعفریات» و «جامع احادیث الشیعة» که به نظارت خود حضرت آيت الله بروجردی تهیه، تنظیم و چاپ شد.

تعمیر و ساختن مسجد، مدرسه، حسینیه، درمانگاه، کتابخانه و... از جمله: مسجداعظم قم، کتابخانه عظیم آن که چهار هزار جلد کتاب خطی و متجاوز از بیست هزار جلد، چاپی دارد. مدرسه علمیه خان، رضویه، جانی جان، بیمارستان نکویی (ثلث اموال مرحوم نکویی در اختیار ایشان بود. از آن ثلث، بیمارستان نکویی را ساختند)، قبرستان وادی السلام قم و ... در شهرستان­ها هم مدرسه، مسجد و ... بنا کردند، از جمله: در شهر باختران، مدرسه علمیه، کتابخانه و مسجد ساختند. البته در این که چه کسانی این مدارس و مساجد را در اختیار بگیرد و اداره کند، دقت داشتند. لذا برای اداره مدرسه و مسجد باختران، شهید اشراقی و مرحوم حاج شیخ عبدالجواد جبل عاملی سده ای را فرستادند. که مرحوم جبل عاملی، دوام نیاوردند، ولی شهید اشراقی ماندگار شدند تا عاقبت الامر به شهادت رسیدند. در کربلا نیز، حسینیه ساختند. در نجف اشرف بهترین مدرسه را در سه طبقه، با کتابخانه بنا کردند. برای این کتابخانه 35 صندوق کتاب از قم فرستادند.

در سامراء، ناصبیه زوار ائمه اطهار (عليهم السلام) را مورد آزار و اذیت قرار می دادند، لذا حسینیه ای با تجهیزات کامل بهداشتی و رفاهی برای استفاده زوار ساختند.

راجع به حوزه علمیه قم، باید بگویم: علت مبقیه حوزه علمیه قم بودند، زیرا پس از فوت آيت الله حاج شیخ عبدالکریم یزدی در تمام حوزه، بیش از چند صد طلبه به چشم نمی خورد. آن هم شمشیر میرغضب رضاخان، بالای سرشان. رضاخان نفس­ها را بریده بود. ایشان به حوزه علمیه قم، رونق علمی بخشید. حوزه را احیا کرد. به طالب علم آبرو داد.

حوزه: آيت الله بروجردی، بی شک، مایه عزت مسلمین بود، لطفا دراین باره توضیح بفرمایید.

استاد: به نظر من آيت الله بروجردی، عز مسلمین بوده و هست.

آيت الله بروجردی، خوابی بود که مردم دیدند و دیگر نخواهند دید!

حوزه: از ابعاد علمی آن بزرگ، صحبت بفرمایید.

استاد: عالمی به این جامعیت من ندیده ام. در اکثر علوم صاحب نظر بود. به گفته خودش: برای هر موضوع فقهی، پرونده ای تهیه کرده بود و به تمام زوایای آن رسیدگی کرده بود. از مطالعه خسته نمی شد. می فرمود:

«من ناراحتی­ها و خستگی­های خود را با مطالعه برطرف می کنم».

در علم اصول، یقینا کمتر از معاصرین خود نبود. حاشیه ایشان بر کفایه، از حواشی محققانه کفایه است.

(متاسفانه این حاشیه پر ارزش تاکنون چاپ نشده است ).

ایشان، با مرحوم قوچانی، محشی کفایه، مقرر درس مرحوم آخوند بودند.

می فرمودند: حاج میرزا کلباسی، که در اصفهان، مسائل را نزد ایشان خوانده بودم، در نجف اشرف، در جلسه تقریر من از درس آخوند، شرکت می کرد.

با این حال، فقه را مبتنی بر اصول نمی دانست. می توانست، تمام فقه را بدون نیاز به اصول، بحث و مطرح کند. درباره مقام رتبه علمی آيت الله بروجردی، نمونه ای نقل می کنم:

مرحوم آيت الله حاج سیدجمال الدین گلپایگانی که از فقهاء و عارفان بزرگ بود، از آيت الله بروجردی پرسیده بود: اعلم نجف کیست که موقوفه ای را به وسیله او به طلاب برسانیم.

آيت الله بروجردی، در پاسخ نوشتند: آيت الله حاج سیدجمال الدین!

آيت الله حاج سید جمال الدین گلپایگانی، برای معالجه به تهران آمده بود و در بیمارستان بازرگانان (نجمیه) بستری بود. وقتی به ملاقات ایشان رفتیم، فرمود:

«به حاج آقا حسین سلام مرا برسانید و بگویید: اگر بنا بود سید جمال، مقلد باشد از شما تقلید می کرد».

و فرمود: «ما تصور می کردیم که: بعد از مرحوم حاج میرزا حسین نائینی، اعلمی وجود ندارد، ولی هنگامی که آيت الله حاج آقا حسین بروجردی را دیدیم، از مرحوم نائینی یادمان رفت»! از آن جهت که مرحوم آيت الله حاج سید جمال الدین گلپایگانی، اهل معنی و عرفان بود، به آسانی به کسی «آيت الله» نمی گفت اما نسبت به مرحوم آيت الله بروجردی چنین تعبیر می کرد.

حوزه: لطف، درباره مهر و عطوفت آن بزگوار، نسبت به طلاب و علما بزرگ صحبت کنید.

استاد: بسیار خدوم و با محبت بود. می فرمود:

«سحرها که بیدار می شوم، به فکر حجره های مدارس قم و شهرستانها هستم. به فکر پیرمردهای حوزه قم و دیگر شهرستان­ها هستم. فکر می کنم که: فلان عالم از کار افتاده، چگونه اداره می شود. باید اداره اش کرد».

توجه کنید: نمی فرمود: سحرها که بیدار می شوم، نافله شب می خوانم و... بلکه می فرمود:

در فکر طلاب و علما هستم که چگونه زندگی را می گذرانند!

از آن جا که بسیار پر مهر و محبت بودند، اگر در سر درس و یا محفل علمی، از سخن کسی عصبانی و از روی عصبانیت آن شخص را مورد خطابه قرار می دادند و مطلبی را می گفتند، به شدت متاثر می شدند، به نحوی که تا رضایت طرف را جلب نمی کردند و جبران آن برخورد از روی عصبانیت را نمی کردند، آرام نمی گرفتند. از باب نمونه:

حضرت آيت الله بروجردی، در مسجد عشقعلی، اصول مباحث می کردند. روزی یکی از فضلاء،  به نام آقا شیخ علی چاپلقی اشکال کردند. حضرت آيت الله بروجردی، جواب دادند. آقا شیخ علی جواب آقا را رد کردند. آيت الله بروجردی، عصبانی شدند. به نحوی آقا شیخ علی متاثر شد و منقلب که می خواست گریه کند. مباحثه تمام شد.

نماز مغرب را تمام کرده بودم که مشهدی رضا، خدمتکار آقا، آمد و گفت: آقا از مباحثه که برگشتند، ما بین در کتابخانه و اندرون ایستاده و متاثرند و فرمودند: بروید به آقای خوانساری بگویید بیاید.

 اینجانب، با عجله، نماز عشاء را خواندم و پیش آقا رفتم. دیدم ایشان، با حالت ناراحتی و تاثر شدید، بین در کتابخانه و اندرونی ایستاده اند! تا من رسیدم به من فرمودند:

« این چه حالتی بود که از من صادر شد؟ یک نفر عالم ربانی را رنجاندم. الان باید بروم و دست ایشان را ببوسم و حلالیت بطلبم که از من بگذرد و بعد بیایم نماز و مغرب و عشاء را بخوانم»! عرض کردم: ایشان، در مسجد شاه زید، امام جماعت هستند و بعد از نماز مساله می گویند و برای مردم موعظه می کنند، لذا تا دو - سه ساعت از شب گذشته، منزل نمی آیند. من به ایشان اطلاع می دهم که: آقا فردا صبح به منزل شما خواهند آمد.

آقا قبول فرمودند.

صبح شد، من رفتم حرم. از حرم که برگشتم، دیدم: آقا سوار بر درشکه، در منزل ما منتظر من هستند. در خدمتشان رفتیم منزل آقا شیخ علی، وقتی آقا، آقای شیخ علی را دیدند، می خواستند دست او  را ببوسند که نگذاشت.

می فرمودند: «از من بگذرید. از حالت طبیعی خارج شدم و به شما پرخاش کردم و ...»

آقا شیخ علی، گفت: « شما سرور مسلمین هستید. برخورد شما، باعث افتخار من بود و ...»

آقا، تکرار کردند: «از من بگذرید. مرا عفو کنید».

بالاخره، این برخورد موجب شد که: آقا شیخ علی، تا آخر عمر، مورد مراحم و عطوفت آيت الله بروجردی قرار بگیرد.

روی همین مهر و عطوفت به علم، فضلا و طلاب بود که به بهانه های مختلف، در فکر نفع رسانی به آنان بود. حتی برخی را که از وضع علمی آنان، آگاه بود، اما به نام لجنه تحقیقی نگه می داشت تا بهره ای ببرند. کلا ایشان، نسبت به اهل علم بسیار احترام می کرد، حتی کسانی که در گذشته نسبت به او خوش رفتاری نکرده بودند بسیار مهربان بود و همه چیز را نادیده می گرفت.

حوزه: از توجه حضرت آيت الله بروجردی به امور معنوی بفرمایید که برای ما و طلاب عزیز سودمند خواهد بود.

استاد: او اهل تظاهر نبود. وقتی که به نماز می ایستاد (مخصوصا اگر تنها بود) حالش دگرگون می شد، به گونه ای که قادر به ادای کلمات نبود. از این روی، نمازش خیلی طول می کشید. موردی که در درس آنچنان بلیغ بود، ولی اینجا کند حرکت می کرد. با تأنی و حضور قلب نماز می گزارد.

حوزه: زیاد شنیده ایم که به امور معنوی طلاب توجه داشتند، لطفا در این باره صحبت بفرمایید.

استاد: برای اصلاح حال طلاب خیلی می کوشید. برخی از روزهای چهارشنبه و آغاز تعطیلات، طلاب را نصیحت می کرد و این نصایح خیلی موثر واقع می شد.

می فرمود: «ای کاش کسی مثل حاج میرزا علی آقای شیرازی، در قم می بود و طلاب را موعظه می کرد».

البته گاهی از وی دعوت می کرد که به قم بیایند و طلاب را نصیحت کنند.

با این که حاج میرزا علی آقای شیرازی، در اصفهان شاگردش بوده است، ولی خیلی به وی احترام می کرد.

حوزه: حضرت آيت الله بروجردی بارها فرموده بودند که: « من به غیر خداوند، تبارک و تعالی، به احدی اظهار حاجت نکرده ام» لطفا اگر نمونه ای دراین باره دارید، بفرمایید.   

استاد: در یکی از سال­ها قبل از رمضان و مصادف با زمستان،! حضرت آيت الله بروجردی، فرمودند: «در این ماه وجوه نرسیده است، لذا بنا دارم که به آقای خلخالی در نجف بنویسم که شهریه و نان حوزه نجف را ندهند و برای شهریه طلاب حوزه علمیه قم، اگر وجوه رسید، خواهیم پرداخت و گرنه، نخواهیم پرداخت».

عرض کردم: شما همان روش آيت الله سید ابوالحسن اصفهانی را پیش بگیرید.

فرمودند: «به چه نحو بود».

عرض کردم: آيت الله سید ابوالحسن اصفهانی، به وکلای خود در بلاد ایران، مانند: مرحوم حاج آقا یحيی تنکابنی در تهران و آقای صدیقین در اصفهان و آقایان: شیخ حسین مقدس و مصباح در مشهد مقدس، می نوشتند و آن آقایان، وجوه را فراهم می کردند و ارسال می داشتند. وکلای حضرت عالی، از وکلای آن مرحوم، اقوی می باشند. حضرت عالی وکیلی مثل آيت الله حاج سیداحمد خوانساری را دارید.

فرمود: «من تاکنون به غیر از خداوند تبارک و تعالی، به احدی اظهار حاجت نکردم و این کار را نمی کنم». دو روز گذشت. شب بود و من در بیرونی بودم. ساعت یازده شب، شخصی وارد شد و گفت: ده دقیقه ای با آقا کار دارم. توسط خدمتکار، پیغام دادم. آقا این شخص را به حضور پذیرفتند. طولی نکشید که این شخص، از خدمت آقا برگشت و رفت. صبح که خدمت آيت الله بروجردی، رسیدم، فرمودند: تا سه ماه، شهریه نجف و قم و دیگر شهرهای ایران را داریم!

حوزه: حضرت آيت الله بروجردی، شدیدا با سخاوت بوده اند لطفا درباره ایشان اگر نمونه هایی به یاد دارید بفرمایید.

استاد: با آن که بسیار ساده زندگی می کرد و با ماهی دو هزار تومان، از اجاره ملکی که در بروجرد داشت، اداره می شد، ولی خیلی سخاوتمند بود.

یادم هست: یکی از روحانیون شهرستان ساوه، مقداری سهم امام آورده بود. ایشان پول را گرفتند و مقداری هم روی آن گذاشتند به آن آقا باز گرداندند.

این وضع به نظر یکی از اصحاب ایشان سخت آمد، لذا تذکر داد که آقا این شخص قوانین می خواند یعنی وضع علمی اش خیلی بالا نیست. همان مقدار که آورده برگردانید، کافی است. آقا فرمود: آیا زن و بچه اش هم قوانین می خوانند.

در زمان جنگ بین الملل دوم، ملکی داشتند در بروجرد که به 6 هزار تومان فروخته بودند. پول این ملک در پاکتی بود. اهل علمی برای 60 تومان کرایه معوقه منزل، تقاضای کمک کرده بود. ایشان به اندازه اجاره منزل آن آقا پول در پاکتی گذاشته بود. وقتی آن شخص مراجعه کرده بود، اشتباها پاکت پول ملک را می دهند. آن آقا پس از اطلاع از داخل پاکت، مراجعه می کند و پاکت را تقدیم آقا می کند، اما آقا نمی پذیرند و پس نمی گیرند! می فرمایند: چیزی را که داده ایم، پس نمی گیریم. این وضع، به نظر یکی از اصحاب ایشان سخت آمد، لذا در زمان دکتر مصدق پول­ها را عوض کردند. روزی ایشان می فرمود:

«پانصد تومان از پول­های ما باطل شده و زمانش گذشته است».

اظهار خرسندی می کردند که: « این مبلغ از مال شخصی (مال الاجاره) من بود و متعلق به سهمین نیست».

یادم هست: وضع مالی ایشان، چندان مناسب نبود. روحانی مراجعه کرد و قبض ده تومانی داشت که می خواست آقا امضا کند تا آن را دریافت کند. در همین زمان، کسی مراجعه کرد و مقداری سهم داد. آقا آن سهم را با آن قبض امضاء شده به آن روحانی داد.

شخص مراجعه کننده که تحت تاثیر کرم آقا قرار گرفته بود، چندین برابر پولی که داده بود، پرداخت کرد. بسیاری از هدایایی را که برای ایشان می آوردند، هرگز مورد استفاده خودشان قرار نمی گرفت و همه را به دیگران می بخشیدند. از کابل و مشهد، چند عدد پوستین برای ایشان آوردند، ولی همان سال زمستان، خود ایشان پوستین بر تن نداشتند. گاهی بخشی از عبای خودش پاره بود و به خاطر حجبی که داشت، پارگی را پنهان می کرد، ولی در همان زمان، اگر عبای مرغوب و بهتری برای ایشان هدیه می آوردند، به دیگری می بخشید.

حوزه: یکی از ویژگی­های برجسته آيت الله بروجردی، خلوص در عمل بوده است، لطفا اگر خاطره ای دراین باره دارید بیان کنید.

استاد: روزی خدمت آيت الله بروجردی نشسته بودم. عده ای از اصحاب ایشان، از خدمات و کارهای آن بزرگوار تمجید می کردند. من ساکت بودم و چیزی اظهار نمی کردم. رو کردند به من و فرمودند:

شما چرا ساکت هستید؟ یک مطلبی بگویید.

عرض کردم: در روایت دارد:

خلص العمل فان الناقد بصیر بصیر ^[1]. تا این عبارت را خواندم. اشگ از دیدگانششان جاری شد و حالشان دگرگون گردید. رو کردند به آقایان، فرمودند:

بله، اگر در قیامت شما باشید، مساله حل است، ولی نه.

خلص العمل فان الناقد بصیر بصیر

پس از آن، هرگاه به من برخورد می کردند، می فرمودند:

«خلص العمل فان الناقد بصیر بصیر» و حالشان دگرگون می شد.

آيت الله بروجردی، واقعا به معاد باور داشت و به آن یقین کرده بود.

حوزه: آيت الله بروجردی به گفته بسیاری از شاگردان نزدیکان آن بزرگوار پرکار و کوشا بوده اند، لطفا در این باره اگر مطلبی دارید، بفرمایید.

استاد: آيت الله بروجردی، همانطور که عرض کردم، از کار خسته نمی شد. زندگی روزانه او، از آغاز روز تا پایان شب، به تلاش می گذشت.

حدود شش ماه، بین الطلوعین، خدمتشان می رفتم، تا کتاب« فهرست منتخب الدین» را حاشیه و مستدرک کنند. این کتاب، مطابق فهرست شیخ طوسی، پیش رفته و در واقع متمم آن است.

حوزه: رابطه آيت الله بروجردی با علمای زمان خودشان چگونه بود.

استاد: ارتباط ایشان با علمای زمان خود، بسیار احترام آمیز بود. به آیات ثلاث: (آيت الله حجت، آيت الله خوانساری و آيت الله صدر) بسیار احترام می گذاشت. و در مسائل مهم، با آنان مشورت می کرد. با امام خمینی، رحمة الله علیه، رابطه بسیار خوب و صمیمی داشت و در مواقع حساس، با ایشان مشورت می کرد.

حوزه: در پایان اگر لطف کنید و ما و دیگر طلاب را نصیحت کنید متشکریم

استاد:امور معنوی آيت الله بروجردی باید دنبال بشود.

بر حوزه علمیه است که طریقه آيت الله بروجردی را در فقه دنبال کنند. اگر این شیوه، دنبال شود طلبه ملا می شود و به نتیجه می رسد.

اساتید باید به تاریخ مساله فقهی بپردازند و همانگونه که در سند روایت اجتهاد می کنند، در متن روایت نیز اجتهاد کنند: از حیث دلالت، تعارض و زمان صدور.

فقه آيت الله بروجردی از قوی ترین و مطمئن ترین فقه هاست. از این روی، باید در حوزه ها رواج پیدا بکند. بسیاری از علماء بر عروة الموثقی حاشیه زده اند، اما چند حاشیه بیشتر علمی نیست که یکی از آنها حاشیه آيت الله بروجردی است. از این حاشیه، به خوبی می توان به قدرت علمی آيت الله بروجردی پی برد.

خلاصه مطلب این است که مرگ دنبال انسان است. امروز یا فردا انسان می میرد. حال که این طور است و انسان دراین دنیا نمی ماند، چرا حقوق مسلمانان را پایمان کند. بله، اگر انسان برای همیشه در این دنیا می ماند شاید جای اين بود که چنین فکرهایی را بکند و در خدشه دار کردن شخصیت این و آن، اندیشه کند؛ اما آدمی که می میرد و صحنه حساب را در پیش روی دارد، چرا باید اشخاص را مورد هجوم زبانی و قلمی خود قرار بدهد؟ البته در این دنیا هم حساب هست!  دیدیم افرادی را که نسبت به بزرگان، بی ادبی می کردند و چوب خوردند که بسیار عبرت انگیز بود.

دنیا بی حساب نیست. هم در این دنیا و هم در آن دنیا، نظام اتم است.

خداوند همه ما را از هوای نفس، نگه دارد.

پاورقی:

1. این عبارت، بخشی از حدیث قدسی است که تحت عنوان سوره 25 تورات آمده است.

یا بن آدم! اکثر من الزاد فان الطریق بعید بعید

و جددالسفینه فان البحر عمیق عمیق

و حفف العمل فان الصراط دقیق دقیق

واخلص العمل فان الناقد بصیر بصیر

واخرنومک الی القبر و فخرک الی المیزان والشهوتک الی الجنه و راحتک الی الاخره و لذتک الی الحورالعین و کن لی اکن لک و تقرب الی باستهاته الدنیا و تبعد عن النار لبغض الفجار و حب الابرار فان الله لایضیع اجرالمحسنین.

(کلمه الله، تالیف سیدحسن شیراز، . 471)