علم بی­عمل، زمینه­ساز کفر و دوری از خدا

مرحوم كليني در اصول كافي از امام سجاد – علیه السلام –  نقل می­کند که فرمودند: «مَكتوب فِي الْإِنْجِيلِ لَا تَطْلُبُوا عِلْمَ مَا لَا تَعْلَمُونَ وَ لَمّا تَعْمَلُوا بِمَا عَلِمْتُمْ فَإِنّ الْعِلْمَ إِذَا لَمْ يُعْمَلْ بِهِ لَمْ يَزْدَدْ صَاحِبُهُ إِلّا كُفْراً وَ لَمْ يَزْدَدْ مِنَ اللّهِ إِّلا بُعْدا.ً  [1]در انجیل نوشته شده است که تا وقتی به آنچه می­دانید عمل نمی­کنید، از آنچه نمی­دانید نپرسید. همانا علمی که به آن عمل نشود، جز بر کفر صاحبش و دوری او از خدا نیفزاید.

انسان علم را باید به اندازه­اي فرا بگيريد كه تحمل كشيدن بار مسئوليتش را دارد و به آن مقداري بياموزد كه مي­تواند به آن عمل کند. خوب ياد گرفتن هنر نیست؛ انسان مي­تواند همچون ضبط صوت مطالب را در حافظه خود ثبت کند. گاهي برخی از افراد حافظه­هاي فوق­العاده قوي دارند؛ به گونه­ای كه حتی قصيده­ای صد بيتي را تنها با يك بار شنیدن حفظ می­کنند.[2] برخی دیگر نیز افزون بر این، در انتقال مطالب هم بسیار تبحر دارند؛ اما پس از یک عمر یادگیری و انتقال مطالب به دیگران، چیزی بیش از یک ضبط صوت نیستند و هيچ تغییری در خودشان ایجاد نمی­شود؛ نه رذائلي را كه دارند تغيير می­دهند و نه فضائلي را كه ندارند کسب می­کنند. این آموختن و اندوختن، بی­آنکه تأثیری در نفس انسان داشته باشد، به فرموده امام سجاد – علیه السلام – جز افزایش کفر و دوری از خدا، نتیجه­ای ندارد.

علم و مسئولیت­های اجتماعی عالمان

علم، در همه ابعاد و زمینه­ها، مسئوليت­آور است و انسان عالم، شخصی مسئول است. اميرالمؤمنين – علیه السلام – درباره مسئولیتی که بر عهده علمای واقعی نهاده شده است، می­فرمایند: «...أخَذَ اللهُ عَلَی العُلَمَاءِ أن لاَ یُقَارُّوا  عَلَى کِظَّةِ ظَالِمٍ وَ لاَ سَغَبِ مَظْلُومٍ».[3] دانشمندان وقتی متوجه ظلمی می­شوند، نباید ساکت بنشینند. اگر آنان به یاری مظلومان و دستگیری از ستمدیدگان برنخیزند، پس علم و دانسته­هایشان چه فايده­ای دارد؟ اگر همه دانشمندان در طول تاريخ به وظیفه خود عمل می­کردند و قیام می­نمودند، اين همه انحرافات در اسلام و حتی دیگر مذاهب و مكاتب پيش نمي­آمد. همین سكوت علما و مسئوليت­ناپذیری آنان در طول تاریخ، جامعه بشری را به اين ورطه کشانده است که به تعبیر امام سجاد – علیه السلام – جوامع انسانی را از خدا دور کرده است. این بدان دلیل است که انسان به مسئولیت و وظیفه­ای که علم بر دوش او می­نهد، آگاهی ندارد.

علم حقیقی، زمینه­ساز عصمت و دوری از گناهان

علم بسيار مسئوليت­آور است و اگر به این مسئولیت عمل شود، زمینه قرب به خدا و عبودیت را فراهم می­سازد. خداوند می­فرماید: «إِنَّمَا يَخْشَى  اللَّهَ مِنْ  عِبَادِهِ  الْعُلَمَاءُ».[4] عبادت عالم، قابل مقايسه با عبادت یک فرد عامي نيست. عالم مي­داند كه مقابل چه کسی ايستاده و چه کلماتی را بر زبان می­راند. او می­فهمد که این عبادت، او را به چه اوجي مي­رساند. از همین روست که گناهان عالم هم با گناهان فرد عامي قابل قیاس نیست. :«حسنات الابرار سيئات المقربين». ‌گاهي از اوقات، يك گناه ساده که در مورد افراد عامی از آن چشم­پوشی می­شود، برای عالمان گناه کبیره به حساب می­آید. حتی برخی خلاف وظيفه­ها، برای علما گناه شمرده می­شود؛ چون آنها به ماهیت گناه علم دارند و مي­دانند که چه حرمتي را شكسته­اند.

عصمت پیامبران و امامان نیز در همین علم ریشه دارد. برخی با استناد به آیه «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا»[5] در مسئله عصمت شبهه وارد می­کنند که وقتي خدا عصمت را برای اهل­بیت – علیهم السلام – اراده کرده است، پس فضيلتي برای آنان نيست؛ چون امام در ترك گناه اختیار ندارد. پاسخ این است که اراده خدا منافاتی با اراده امام ندارد؛ چون اراده خدا به سبب تعلق گرفته است، نه مسبب. توضیح آنکه امام يا پيامبر، بر اساس علمي كه خدا به او داده است، کاملاً به ماهيت و حقیقت گناه آگاه­اند و از این رو، با اختیار و اراده خود، از آن دوری می­کنند. بنابراین، علم آنان به ماهیت گناه، سبب دوری ایشان از گناه و عصمت آنها می­شود. خداوند نیز با افاضه این سبب (علم)، زمینه عصمت را در ایشان قرار داده است.

تفاوت عالم و عابد در مسئولیت­پذیری اجتماعی

علم حتي نسبت به ديگران هم مسئوليت مي­آورد. این مسئله، از حديث پیش­گفته اميرالمؤمنين – علیه السلام – به­خوبی استفاده می­شود. فرق عالم با عابد، در همین مسئولیت اجتماعی است. عابد فقط بار خود را بر دوش می­کشد و به تقویت رابطه خود با خدای خویش می­اندیشد و به دیگران کاری ندارد. بسیاری از كشيش­ها و رهبانان مسیحی در صومعه­ها همين گونه­اند. این صومعه­ها، غیر از این کلیساهای معروف هستند. در برخی از این صومعه­ها، کشیش­هایی هستند كه از اول جواني، خودشان را وقف عبادت كرده­اند و تا آخر عمر به عبادت می­پردازند. آنان حتی اسمشان را هم عوض مي­كنند و به گونه­ای زندگی می­کنند که گویا کلاً از اين دنيا خارج شده­اند. هرچند در میان ایشان نیز رسوایی­های اخلاقی به بار آمده است، اما افرادي هم هستند از مرد و زن، كه واقعاً از جوانی و ثروت و همه چیز خود گذشته­اند و عمر خود را به عبادت می­گذرانند.

اما عالم، فقط به خود نمی­اندیشد و در برابر اجتماع احساس مسئولیت می­کند. در اسلام چندان به عابد شدن توصیه نمی­شود؛ در مقابل، بسیار به فراگیری علم و دانش توصیه می­شود؛ مانند: «اطلبوا العلم من المهد اللحد» و «اطلبوا العلم ولو بالصین». هیچ مذهب و مكتبي به اندازه اسلام بر علم و دانش­اندوزی تأكيد نكرده است. اما آنچه مراد است، فقط علم نيست؛ بلکه مسئوليت علم مورد نظر است. اگر به مسئوليت علم توجه شود، حقوق ديگران رعايت خواهد شد. عالم، برخلاف عابد که فقط به خود می­اندیشد، در اندیشه هدایت دیگران است.

صاحب­دلي به مدرسه آمد ز خانقاه                                    بشکست عهد صحبت اهل طريق را

گفتم ميان عالم و عابد چه فرق بود                                    تا اختیار کرده­ای از آن اين فريق را

گفت آن گلیم خویش برون می­برد ز موج                              وين جهد می­کند که بگيرد غريق را

مسئولیت عالمان در برابر مفاسد اجتماعی

عالم مي­فهمد که وقتي گناه در جامعه شایع شود، آثار وضعي آن همه جامعه را گرفتار می­کند؛ حتی اگر او هم گناه نکند. برای مثال، علما اگر در برابر حکم ربا مسامحه کنند و به توجیه شرعی آن بپردازند، این گناه در جامعه گسترش می­یابد و اقتصاد کشور را از بین می­برد و به همه آسیب می­رساند. جوامع غیرمسلمان مثل ژاپن، به آثار سوء ربا پی برده­اند و نرخ بهره را نيم­درصد قرار داده­اند؛ اما در جامعه اسلامی ما، نرخ بهره به بیش از 20 درصد می­رسد. این مسئله آثار زیانبار خود را به جای می­گذارد و نمی­توان از آن فرار کرد. علم مسئوليت مي­آورد و علما باید در چنین مواردی احساس مسئولیت کنند.

يكي از مسئوليت­هاي علم، هدایت ديگران است. همان گونه که بی­توجهی به مفاسد جامعه، آثار منفی خود را بر همه جامعه و تک­تک افراد می­گذارد، آثار مثبت توجه به وضعیت دیگران و اصلاح کار آنان نیز به همه جامعه، از جمله خود شخص عالم برمی­گردد. هر كاري كه انسان انجام مي­دهد، نتیجه­اش مستقیم یا غیرمستقیم به خود او برمي­گردد.

اين جهان كوه است و فعل ما ندا                             سوی ما آید نداها را صدا

حتي كمونيست­ها هم در قالب تئوری تز و آنتي­تز، این مسئله را پذیرفته­اند که بسیاری از امور اجتماعی، بازتاب­هایی در اجتماع و افراد دارند. بر این اساس، علما باید در برابر مسائل اجتماعی احساس مسئولیت کنند و به اصلاح و هدایت جامعه بپردازند.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته