فعالیتهای کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی
در گفتگو با اسماعیل راهنورد
کتابخانه جامع و مرکز اسناد حوزه های علمیه
جناب آقای اسماعیل راهنورد دانش آموخته حوزه علمیه قم و مدیر کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی است که در گفتگو به شرح اقدامات انجام گرفته در این کتابخانه پرداخته و منابع موجود در آن را از نظر کمی و کیفی ارزیابی کرده است.
کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی چگونه و در چه سالی تأسیس شد؟
وقتی مرحوم آيت الله العظمي بروجردی تصمیم گرفتند مسجدی در جوار بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (سلام الله علیها) بنا کنند، زمین های اطراف ضلع غربی حرم را خریداری کردند و مسجد با مساحت حدودا 13هزار متر مربع بنا شد.
معمار مسجد مرحوم آقای لرزاده بود . بعد از بنای مسجد بعضی فضلای حوزه به مرحوم آقا مراجعه می کنند و می گویند مسجدی با این شکوه و عظمت نیازمند این است که کتابخانه ای هم داشته باشد. طبق نقل قول مرحوم آقای مهدوی صفت، از کتابداران قدیمی کتابخانه، حضرت آقا به آقای لرزاده دستور دادند این قضیه در مسجد لحاظ شود. ایشان بعد از بررسی های متعدد تصمیم گرفتند بالای راهرو، در ضلع غربی مسجد، کتابخانه را بنا کنند.
کتابخانه در ساختمان قبلی، دو سه متر بیرون از وضعیت ساختمان مسجد بود. معلوم بود بعدا به محیط مسجد اضافه شده. به هر حال سال 1340 این کتابخانه توسط آیت الله زاده آيت الله العظمي بروجردی و با اهدا دو جلد کلام الله مجید از طرف مرحوم آيت الله العظمي بروجردی افتتاح شد. قرار بود در نیمه شعبان افتتاح شود که به دلیل کسالت مرحوم آيت الله العظمي بروجردی این اتفاق نیفتاد. بعد از افتتاح کتابخانه مرحوم آقای مقدس اصفهانی نزدیک به 3 هزار جلد کتاب های خودش را به این کتابخانه اهدا کرد و شاکله کتابخانه شکل گرفت. مرحوم آقای فرید اراکی، فرد بعدی بودند که کتابهایش را اهدا کردند. ایشان هم نزدیک به 2 هزار نسخه اهدا کرد. خود مرحوم آيت الله العظمي بروجردی حدودا 3 هزار نسخه به این کتابخانه اهدا کردند. دیگر بزرگان حوزوی مثل حضرت امام و مرحوم آقای مرعشی هم کمابیش کتاب اهدا می کردند. از واقفین عمده کتاب به این کتابخانه مرحوم حاج محمد رمضانی، صاحب نشر کلاله خاور بود. ایشان مجموعه نفیسی را برای خودش جمع آوری کرده بود که کتابخانه ای را به نام صاحب الامر تأسیس کند. بعد از فوتش طبق وصیت او، این مجموعه که شامل حدودا 40هزار کتاب چاپی و 2 هزار نسخه خطی بود به کتابخانه مسجداعظم منتقل شد. بخش اعظم این کتابها چاپ سنگی و چاپ های اول بود. یک سری پایان نامه و مجموعه کتب درسی وزارت آموزش و پرورش از دوره قاجار تا سال 1340 در آن مجموعه بود. کتابخانه تا سال 1374 زیر نظر تولیت مسجد اداره می شد.
بنا به درخواست مرحوم آقای آشتیانی، سرپرست کتابخانه بهره برداری کتابخانه به شورای عالی حوزه های علمیه واگذار شد و فعالیتهای کتابخانه زیر نظر سرپرستی مدیر وقت حوزه، آقای استادی، جدی تر شد. با توجه به این که فضای مخزن خیلی محدود بود آقای استادی یک طبقه دیگر به مخزن اضافه کردند. کتاب ها را دوباره ثبت کردند. دستی به سرو صورت سالن ها کشیدند و تقریبا مراجعات کتابخانه سرو سامان گرفت.
سال 1386 آيت الله علوی بروجردی از استاندار وقت درخواست کرد ساختمان کتابخانه بازسازی شود. ساختمان قبلی کتابخانه حدودا چهارصد متر مربع بود ولی ساختمان جدید حدودا 4 هزار متر مربع است. اخیرا هم کتابخانه طبق ساختار جدید مرکز مدیریت زیر نظر معاونت پژوهش حوزه به همراه کتابخانه آیت الله حائری به عنوان کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد حوزه های علمیه فعالیت می کند. این دو کتابخانه الآن در ساختار مرکز مدیریت حوزه های علمیه، کتابخانه های مرجع و مرکزی حوزوی هستند.
حضرت امام در چه تاریخی به این کتابخانه کتاب اهدا کردند؟
قبل از انقلاب. نشریه کتابخانه که در سال 1345 چاپ شده این را نشان می دهد. این اطلاعات را از همان نشریات داریم. هر وقت کسی کتاب اهدا می کرد در شماره همان ماه نشریه کتابخانه ثبت می شد. اسم حضرت امام هم جزء اهدا کنندگان کتاب به این کتابخانه ثبت شده است. چند بار هفت جلد، هشت جلد یا بیست جلد کتاب اهدا کرده اند. چندین نوبت ایشان، مرحوم آقای مرعشی و مرحوم آقای گلپایگانی کتاب اهدا کردند که آن موقع ثبت شد.
قبل از راه اندازی این کتابخانه وضعیت کتابخانه های حوزه چگونه بوده؟
کتابخانه مرحوم آقای حائری، کتابخانه آستانه و کتابخانه مدرسه حجتیه و قبل از این در مدرسه فیضیه به عنوان کتابخانه های اصلی قم فعال بود. بعد کتابخانه مسجداعظم به عنوان چهارمین کتابخانه مهم شهر توسط آيت الله العظمي بروجردی ساخته می شود.
برای دسترسی آسان پژوهشگران به متون، تاکنون چه اقداماتی انجام داده اید؟
کار کتابخانه تهیه منابع، ساماندهی منابع و ارائه اطلاعات است. ما در هر سه بخش فعال هستیم. هم کار مجموعه سازی را به صورت کارشناسی انجام می دهیم، هم کار ساماندهی را. منابعی که به کتابخانه می آید به صورت دقیق فهرست نویسی می شود و توسط نرم افزار خاص کتابداری در دسترس مراجعه کنندگان قرار می گیرد.
ظاهرا به تازگی در بحث کتابخانه دیجیتالی هم اقداماتی داشته اید. با چه هدف و انگیزه ای دست به این اقدام زده اید؟
بعد از این که ساختمان جدید کتابخانه در سال 88 افتتاح شد، یکی از نیازهایی که برای کتابخانه در نظر گرفتیم بخش بانک اطلاعات کتابخانه بود. برای این که طلاب و فضلا بتوانند از نرم افزارهای علوم اسلامی استفاده کنند در کتابخانه بانک اطلاعاتی راه اندازی کردیم. منابع کتابی دیجیتال و نرم افزاری را این جا مستقر کردیم. از نظر نرم افزاری با مرکز تحقیقات علوم اسلامی نور و مراکز دیگری که نرم افزار تولید می کردند، هماهنگ بودیم. این مقدمه ای برای کار کتابخانه دیجیتال ما شد. با توجه به نیاز پژوهشگران به نسخ خطی، کار اولمان این بود که عکس های نسخ خطی کتابخانه را به صورت فایل دیجیتال و پی. دی. اف در آوردیم. الآن در نرم افزار کتابخانه تمام منابع خطی و آثار ما به صورت دیجیتالی داخل شبکه کتابخانه هست. از طریق اینترنت نیز بخشی از آثار خطی کتابخانه همراه با اطلاعات کتابشناختی اش در دسترس پژوهشگران و محققین است. الآن هم کار کتب سنگی را شروع کرده ایم . تصویربرداری این آثار، که حدودا 8 هزار نسخه است، دارد تمام می شود. همزمان کار دیجیتال سازی اش را هم داریم انجام می دهیم. امیدواریم در آینده نزدیک این ها را به عنوان آثار خاص در اختیار مراجعه کنندگان قرار دهیم.
حمایت حوزه و دولت را از این کتابخانه چگونه ارزیابی می کنید؟
معمولا کتابخانه با حمایت مرکز مدیریت حوزه های علمیه و نهادهای مرتبط اداره می شود. بخشی از نیازهای کتابخانه هم توسط تولیت محترم کتابخانه حضرت آیت الله علوی تأمین می شود. بودجه هایی که در نظر می گیرند بالاخره برای کارهای روزمره کتابخانه جوابگو است. بحمدالله تا به امروز توانسته ایم با همین بودجه های محدودی که در اختیار کتابخانه قرار می دهند خدمات خوبی به مراجعین ارائه دهیم.
برای حفظ و نگهداری آثار گرانسنگ علمای شیعه چه اقداماتی انجام داده اید؟
مخزن جداگانه ای را برای نسخ خطی کتابخانه در نظر گرفته ایم که امکانات ویژه تری نسبت به مخزن اصلی دارد.آثار خطی آنجا نگهداری می شود.کارهای بیمارستانی و مرمت به آن صورت نداریم.کارهای مقدماتی را در مورد نسخ انجام داده ایم. کتاب هایی که جلد نداشتند یا به مرمت جزئی نیاز داشتند را سروسامان داده ایم. الآن وضعیت نسخ خطی ما نسبتا خوب است. اسنادی که از بزرگان مانده را به عنوان سند علمی جدا کرده ایم. چند صد سند جدا شده که الآن در کنار آثار خطی در مخزن خطی نگهداری می شود. امیدواریم انشاء الله این ها را فهرست و نمایه سازی کنیم و در اختیار مراجعین قرار دهیم.
کتابخانه آیت الله بروجردی از نظر کمی و کیفی از چه منابعی برخوردار است؟
از لحاظ کمیت نسبتا کتابهای خوبی دارد. حدودا 6800 عنوان در این مجموعه نسخه خطی داریم. 12 هزار عنوان کتاب چاپ سنگی داریم که 8 هزار عنوانش بدون تکرار است.
در فهرست نویسی اخیری که به صورت تفصیلی شروع کرده ایم حدودا 30 هزار عنوان فهرست نویسی شده است.
مجموع کتابهای کتابخانه را بالای 100 هزار جلد برآرود می کنیم. سعی کردیم بیش از دو نسخه از کتابهای تکراری را در کتابخانه نگهداری نکنیم. از لحاظ کمیت هم مجموعه مرحوم حاج محمد رمضانی بسیار غنی بوده است. مخصوصا با وجود کتاب های چاپ اول این مجموعه. مثلا نسخه چاپ اول«رساله جهادیه» را داریم که دو نسخه دارد، یکی در کتابخانه مسجداعظم است و یکی در کتابخانه ملی ثبت و نگهداری می شود. دومین کتاب چاپی ایران«زاد المعاد» را داریم. کتابهایی که در خارج از کشور چاپ شده اند بعضا قدمتشان به بیش از چهارصد سال می رسد. نسخه های منحصر به فردی داریم که نسخه دومش را ندیده ایم. سعی می کنیم این ها را به صورت فاکسیمیلیه چاپ کنیم. در این زمینه با مؤسسه بیاض همکاری هایی را شروع کرده ایم. امیدواریم بتوانیم این ها را به صورت چاپ عکسی حفظ و نگهداری کنیم.
آیا آثار خطی بزرگان دینی را هم نگهداری می کنید؟ اگر جواب مثبت است برای مرمت و حفظ و احیانا انتشار این آثار تا الآن چه کار کرده اید؟
بله کتاب هایی از آثار مرحوم شیخ بهایی، ملاصدرا، علامه مجلسی و دیگران با دستخط خودشان داریم. این ها را در همان مخزن نسخ خطی، که ویژه همین کار ساخته شده نگهداری می کنیم. برای این که این آثار آسیب نبیند و مراجعین بتوانند از آن استفاده کنند از همه این ها عکس برداری کرده ایم. تصویرشان توسط کتابخانه دیجیتال در اختیار مراجعین قرار می گیرد. البته نیاز است که در این زمینه بیشتر سرمایه گذاری کنیم. کتابخانه های حوزوی، مرکزی برای امور بیمارستانی کتاب می خواهند تا آثار خطی در آن جا آفت زدایی و مرمت شود. امیدواریم در آینده بتوانیم این بخش را ایجاد کنیم. چون فقط آثار کتابخانه مسجداعظم و فیضیه نیست. به هر کتابخانه حوزوی که پا می گذاریم می بینیم نسخ خطی خوبی دارد که متأسفانه به علت نبود امکانات در استان ها و شهرستان ها به خوبی نگهداری نمی شود. برای حفظ این آثار باید همت بیشتری انجام گیرد.
کتابخانه آیت الله بروجردی در مرکز ثقل حوزه یعنی جوار کریمه اهل بیت و مدرسه فیضیه قرار دارد. برای پاسخگویی به مراجعین فراوانی که دارید چه تمهیداتی را انجام داده اید؟
با توجه به این که بزرگ ترین دروس حوزوی در مسجداعظم است برای مراجعین کتابخانه محدودیت مکانی داریم. دروس مراجع در مسجداعظم برگزار می شود و فضلای حوزه بعد از پایان درس برای کارهای تحقیقیشان به همین کتابخانه مراجعه می کنند. نزدیک ترین کتابخانه به آن ها این جاست. لذا سطح علمی مراجعین کتابخانه ما در حد اتمام سطح سه حوزه است. با دریافت مدرک ارزیابی سطح سه، طلاب را برای نوشتن پایان نامه سطح سه یا سطح چهار قبول می کنیم. نیز سالن مستقلی در کتابخانه برای خانم ها در نظر گرفته ایم. ظرفیتش حدودا 120 نفر است که هم خواهران طلبه و هم اساتید دانشگاهی و حوزوی استفاده می کنند. آن جا هم همین شرایط را دارد. یعنی دانشجویان دوره ارشد یا طلاب سطح سه و چهار حوزه خواهران از این سالن ما استفاده می کنند.
چه امکانات سخت افزاری و نرم افزاری را در اختیار پژوهشگران قرار می دهید؟
کسی که عضو کتابخانه می شود می تواند از بانک اطلاعات(کتابخانه دیجیتال) ما استفاده کند. البته این بخش را باید توسعه بدهیم. این کار مستلزم هزینه هایی است. اگر در آینده بتوانیم بودجه را جذب کنیم در این زمینه برنامه هایی داریم. باید افراد بتوانند خارج از بانک اطلاعات از شبکه داخلی کتابخانه و اینترنت استفاده کنند. این امکانپذیر است. فقط مستلزم بعضی هزینه ها و دریافت خدمات اینترنت خوب است. با توجه به محدودیت های اینترنت و میزان مراجعات کتابخانه در این زمینه یک مقدار مشکلاتی را داریم.
شرایط عضویت در این کتابخانه چیست؟
کسانی که می خواهند از این کتابخانه استفاده کنند باید مدرک اتمام پایه ده حوزه را ارائه دهند. این سختگیری به خاطر این است که نوع منابع کتابخانه بیشتر به درد محققین و پژوهشگران می خورد. می خواهیم آن قشری که به کتابخانه مراجعه می کنند کار کتابخانه ای و تحقیقی انجام دهند نه این که بیایند به عنوان صرف از سالن مطالعه آن استفاده کنند. بخشی از بار را کتابخانه فیضیه به دوش گرفته و طلاب پایه شش به بالا می توانند از سالن های آن جا استفاده کنند. با توجه به قرب مکانی، این کار مشکل نیست.
چالش ها و مشکلات پیش روی شما در حوزه کتابداری و کتابخوانی چیست؟
با توجه به نیاز حوزویان به این کتابخانه ها و درخواست های مکررشان، با کمبود نیروی متخصص رشته کتابداری مواجهیم. بالاخره این رشته غیر حوزوی است. کمتر کسانی از حوزویان هستند که جذب این رشته شوند و به صورت تخصصی رشته کتابداری را بخوانند. مشکل دیگر فضای محدود است. باید فضایی ایجاد کنیم که کتاب ها را به صورت امانی یا دیجیتال به خانه های مردم بفرستیم.
محدودیت زمانی کتابخانه ها هم از جمله مشکلات ماست. این کتابخانه ها باید بیشتر از این فعالیت کنند. الآن کتابخانه از ساعت 7 صبح تا 9 شب یکسره فعال است. علاقه مندیم که اگر بشود شیفت شبانه را هم حداقل در یکی از سالن هایمان برقرار کنیم تا کسی که می خواهد شب مطالعه کند فضایی در قم داشته باشد و بیاید در جوار بارگاه ملکوتی حضرت معصومه از کتابخانه استفاده کند. در قم کتابخانه شبانه نداریم.
اقدامی در این زمینه کرده اید؟
ما محدودیت نیرو داریم. اگر مرکز مدیریت بتواند برای شیفت شب هم نیرویی در نظر بگیرید آمادگی داریم شیفت شبانه را هم راه اندازی کنیم. بارها در این زمینه درخواست هایی خدمت مسئولین داده ایم. به هر حال خواسته ایم به عنوان یک کتابخانه حوزوی تمام استانداردهای کتابخانه ای را رعایت کنیم. چه در موضوع مجموعه سازی اش، چه در موضوع ساماندهی منابع و چه در موضوع ارائه خدمات کتابداری. در این زمینه معاونت محترم پژوهش حوزه، حاج آقای عماد، انصافا کمک زیادی به ما کرد. با دعوت از کارشناسان ارشد کتابداری و اساتید این فن، توانستیم مشاوره های خوبی بگیریم. ساختار خوبی برای کتابخانه نوشته شده، اساسنامه جامعی برای آن تدوین شده. جا دارد از زحمات ایشان در این بخش تشکر کنم. تولیت محترم کتابخانه با مرکز مدیریت حوزه های علمیه هم تعامل خوبی دارد که دست ما را برای تعامل بهتر با مرکز مدیریت کاملا باز گذاشته و این باعث شده کتابخانه رشد خوبی داشته باشد.
تعاملتان با کتابخانه های دیگر در حوزه تخصصی چگونه است؟
یک ارتباط حداقلی داریم. البته تفاهم نامه هایی را با کتابخانه مجلس و کتابخانه ملی امضا کرده ایم. جلسات هماهنگی بین مسئولین کتابخانه های عمده قم برگزار می شود. با انجمن کتابداری قم هم در ارتباط هستیم. با همه این ها برای تبادل کتاب و کارهای جزئی و نیازهای مراجعین فقط با کتابخانه فیضیه ارتباط کاری و تفاهم و همکاری داریم. یعنی اگر مراجعین به پایان نامه یا کتابی نیاز داشته باشند که متعلق به کتابخانه فیضیه است، ما از آن جا می گیریم و به آن ها می دهیم تا استفاده کنند.
چند نفر نیرو دارید؟
نیروهای خدمات و کارشناس ما کلا 38 نفرند. 25 نفر این ها را مرکز مدیریت حوزه ها تأمین می کند. بقیه افراد بخش کارشناسی کتابخانه را تشکیل می دهند که حقوقشان را تولیت محترم کتابخانه تأمین می کنند. این مجموعه در دو شیفت کامل از ساعت 7 صبح تا 9 شب مشغول به کار است.
********************************************
منبع: هفته نامه آستان امام خميني(ره) (حريم امام) - سال دوم - شماره 102 - پنجشنبه 3 بهمن 1392
در پايان ميتوانيدادامه تصاوير مربوط به
بخشهاي مختلف كتابخانه حضرت آيت الله العظمي بروجردي (قدس سره) را مشاهده نماييد.
