در توصيف مسجد اعظم

مسجد اعظم قم مسجدی است در جوار آرامگاه فاطمه معصومه سلام الله عليها که در سال ۱۳۳۷ ه.ق. به سعی و اهتمام آيت الله بروجرديساخته شد.

معمار این بنا حسین لرزاده بوده، و از جمله مساجد سه ایوانی است. ارتفاع گنبد ۲۴ متر است.^[۱] 

اين مسجد امروزه  يكي از مهمترين مراكز تدريس حوزه علميه قم است.  جلسه تدرس درس حضرت آيت الله العظمي وحيد خراساني، حضرت آيت الله العظمي مكارم شيرازي، حضرت آيت الله العظمي سبحاني، حضرت آيت الله العظمي شبيري زنجاني، حضرت آيت الله العظمي نوري همداني، حضرت آيت الله العظمي جوادي آملي و نيز آيت الله علوي بروجردي همه روزه در اين مسجد برگزار ميگردد.

تاريخ تأسيس

كلنگ بناى اين مسجد در روز يازدهم ذی القعده 1373 هـ.ق، سالروز ولادت با سعادت حضرت على بن موسى الرضا علیه السلام برابر با بيست و يك تيرماه 1333 هـ.ش طى تشريفات خاصى به زمين زده شد.

گنبد مسجد اعظم قم

مسجد اعظم كه حقاً اسمي بامسمي و اعظم مساجد عالم اسلامي است از ابنيه ايست كه در ساختمان آن حسن منظر بامتانت پيكر توام گرديده است

اين مسجد پرشكوه از آثار برجسته مرحوم آيت الله حاج آقا حسين بروجردي است كه از سال 1376 قمري تاپايان عمر به ساختمان آن با پشتكاري نمايان همت گماشت.

مقصوره موسع و معظم آن را با آجر و گچ به سبك قديم كه قرنها متروك شده بود بنياد نهاد تا قرنها بر سر پا بماند زيرا طول پوشش هاي تير آهني هنوز آزمايش نشده است و در بناي گنبد مرتفع آن هم ابتكاري به خرج داد كه ده چندان گنبدهاي مشابه خود دوام يابد چه كه ابتداء دستور داد تا استخوان بندي آن را با مفتول بپا داشتند و در سر بند مفاصل آن با اكسيژن جوشكارى به عمل آوردند و سپس از هر طرف ، اين اسكلت فلزى را با آجر پوشاندند، يعنى در طرفين آن از داخل و خارج جدارى به قطر چهارده آجر، هر طرف هفت رديف با ملات كه متشكل از سيمان و آهك و ماسه بود، بالا بردند، به طورى كه طول عمر آن هزار سال قابل پيش بينى است .

قاعده گنبد از خارج و داخل چهار ضلعى متساوى به دهانه 19 و ارتفاع 24 متر با تزئينات متنوع مرمرى و كاشى كارى است كه در چهار گوشه آن نيم طاقى بالا آورده شده و صورت مربع را با نقشه يزدى سازى به شكل فلكه اى در آورده اند و نيز پا طاق پوشش عرقچينى آن را بالا برده اند.

در ضلع جنوبى اين مقصوره محرابى است مجلل و مضلع پنج تركى به دهانه 3 و ارتفاع 5 متر با ازاره مرمرى و بدنه و جرزهاى كاشى كارى معرق و پوشش مقرنس خوش قطارى در سه رديف از كاشى هاى شفاف خوش رنگ و لعابى است كه در سينه آن ترنجى نمودار و در ميانه آن به خط ثلث طلايى كلمه مبارك الله خوانده مى شود. البته گنبد و بقيه قسمت هاى مسجد، مملو از هنر معمارى و تزئينات فراوان است

درب منبت

و در داخل مسجد از همين ايوان دربي دولنگه و بزرگ و عالي نصب شده است كه سراپاي كنده كاري داراي گلهاي برجسته و كتيبه هايي برجسته خاتمي و از جمله دذر قسمت بالاي چهار چوب آن آيه ذيل خاتم كاري شده :«انما يعمر مساجد الله من آمن بالله واليومالآخر واقام الصلوة آتي الزكوة ولم يخش الاالله فعسي اولئك ان يكونوا من المهتدين»

و در پايان به خط ريزي (تقديمي سيد جلال الدين بني هاشمي طهران 1380 عمل شهميرازي منبت شده است)

كرياس

و در عقب درب مذبور كرياسي است مثمن مختلف الاضلاع بدهانه 11 و ارتفاع 11 متر كه جهات فرعيش باندازه يك متر و نيم داراي صفه اي محرابي است و جهات اصليش 3/30 متر ميباشد و مقبره آيت الله بروجردي در قسمت شمالي آن قرار دارد كه اگر اسپر ميانه مسجد و كرياس برداشته شود به عمارت مدرس و مقابر الشيوخ از مسجد بالاي سر مرتبط ميگردد

و محل وي قبر سابقاً راهروي بود كه با عبور از آن به كرياس جلو مسجد بالاسر و مدرسه مادرشاه و از آنجا به صحن عتيق در ميآمدند و آن مرحوم محل دفن خود را تعيين نموده در وقفنامه مسجد تصريح كرده اند كه دفن اموات در محوطه مسجد ممنوع و دفن ايشان هم مجوزي براي دفن متوليان ديگر نخواهد شد.

مرقد آيت الله بروجردي در كرياس

بر روي مرقد وي لوحي بزرگ و يك پارچه از سنگ مرمر نفيسي به ارتفاع 70/ و عرض 90/ و طول 85/1 متر ميان تهي كه هرگاه وارد و به نهند به سنگاب مرمر ميماند و لبة آن عريض و گيلوئي است نصب شده است كه در چهار لبه آن طره پيچ و گيلوئي ابزار زده و در چهار نبش آن ستوني مارپيچ باسروته ستون گلداني حجاري گرديده است و اين لوحه داراي كتيبه هاي متعددي حاكي از نام و نسب آنمرحوم به خط برجسته نستغليق است و روي آن عبارت ذيل جاري شده است.

«آيت الله العظمي و امام الفقها حسين بن علي بن محمد بن عبدالكريم بن المراد بن شاه اسدالله ابن جلال الدين امير بن الحسن بن مجدالدين ابي المكارم بن عبادبن ابي المجد بن عباد بن علي بن قوام الدين بن اسمعيل الديبا بن ابراهيم الغمر بن الحسن المثني ابن الامام ابي محمد الحسن بن اميرالمومنين و سيد الوصيين علي بن ابيطالب عليهم السلام »

باري اين كرياس كه اگر جدارش كاشيكاري گردد يكي از ابنيه جالب توجه مسجد ميگردد داراي ازاراايست از سنگ سياه دور ابزار زده و جرزهائي از آجر تراش است كه باندازه قطر كاشيكاري از روي ازراه عقب چيده شده اند و مدخل كرياس از جهت اصلي كه باندازه قطر كاشيكاري از روي از اره عقب چيده شده اند و مدخل كرياس  از جهت اصلي جنوبي است و از ضلع غربي آن راهي بگوشواره شرقي گشوده ميشود و از شماليش درگاهي بدهليز صحن باز است و از ضلع شرقي آن درگاهي بجانب عمارت مدرس پيش بيني شده است كه جلو آن را تيغه آجري بالا برده اند و اميد است در آينده نزديكي گشوده گردد. پوشش اين كرياس رسمي بندي بادوال كاشي فيروزه اي و مزين بمقرنس آجري است كه در نقطه مركزي آن هواكش و نورگير به صورت مضلع باز و بر فراز آن كلاهكي هشت ضلعي با درگاه هاي هشتگانه بالا برده اند

و زمين آن سنگ فرش و سطح شرقي كه مقبره باني در آن واقع است مرمر پوش و حدود سي سانتي متر از كف بقيه كرياس ارتفاع دارد

مقصوره مسجد اعظم

اما مقصوره اين مسجد كه در وسعت و رفعت و زينت در عالم اسلام كم نظير بلكه فاقد نظير است سراپا  آراسته به كاشيكاري معرق بالاي ازاره مرمري مي باشد

قاعده گنبد از خارج و داخل چهار ظلعي متساوي به دهانه 19 و ارتفاع 24 متر با تزيينات متنوعه مرمري و كاشيكاري است كه در چهار گوشه آن نيم طاقي بالا آورده صورت مربع را با نقشه يزدي سازي  به شكل فلكه اي در آورده پاطاق پوشش عرقچيني آنرا بالا برده اند.

در ضلع جنوبي اين مقصوره محرابي است مجلل و مضلع پنج تركي به دهانه 3 و ارتفاع 5 متر با ازاره مرمري و بدنه و جرزهاي كاشيكاري معرق و پوشش مقرنس خوش قطاري در سه رديف از كاشيكاري شفاف خوشرنگ و لعابي است كه در سينه آن ترنجي نمودار و در ميانه آن به خط ثلثي طلائي (الله) خوانده ميشود.

و بالاي ازاره تمام جرزها و جدارها مقصوره مزين به كاشيكاري معرق شفافي است كه به منزله قدح بزرگ منقش كه معكوس نهاده باشند جلوه گري ميكند و در اين پوشش نيز اسكلت سازي آهني و استخوان بندي فلزي توأئم با جوشكاري به عمل آمده است.

و ارز اظلاع شرقي و غربي اين مقصوره سه درگاه به دو گوشواره طرفين باز است و از وسط ضلع شمالي آن فقط يك درگاه به ايوان مجلل آني الذكر گشوده ميشود

منبر مرمر

در اين مقصوره وجود يك اثر نفيس هنري ديگري از منبر مرمري جلب توجه ميكند اين منبر با ده پله و نشيمنگاه لبه دار و دست اندازش به عرض يك متر و ارتفاع 2متر و 20 سانتي متر متشكل از سه پارچه سنگ سفيد و شفاف  مرمر حجاري شده است

ورودي دست انداز برجسته آن روي پله پائيين در هر طرف دو گوي مرمر آمايشمي رنگ و متضمن خطوط طبيعي زيبايي نصب گرديده است.

ودر بدنه تكيه گاه بالاي منبر يعني عقب نشيمنگاه داراي كتيبه اي است كه به خط نستعليق برجسته طلائي كه روي آن عبارت (تقديمي حاج ابوطالب قاروني) حجاري شده است

و در ابتداي پايه نيم طاق جنوب غربي در ميانه ترنجي زمينه سفيد به خط مشكي عبارت (العبد الضعيف حسين لرزاده) و در مقابل آن روي پايه نمي طاقي شرقي در ترنجي ديگر عبارت (كاشي تراش حسين برهاني اصفهاني) خوانده ميشود كه تا دقت نشود به چشم نميخورد

ايوان جلوه مقصوره

در مدخل مقصوره از صحن ايوان مجللي است بدهانه 11 و عذرض 9 و ارتفاع 22 متر كه ازاره اش به ارتفاع 30 را متر از سنگ ساهي است كه قسمت بالا و پايين آن ابزار زده و زياده متين است

و بالاي ازاراه تمام جداره از جرز و اسپر طرفين درگاه زيباي ورودي و جبهه آن آراسته به بهترين كاشيكاري معرق با نقشه ترنج كشي است

و دركمر گاه ايوان بالاي درب ورودي مقصوره و درگاه مجلل آن دو كتيبه متداخل يكي به خط ثلثي آشكار  و ديگري به خط كوفي به طور كمربندي به عرض 80 درصد  معرق شده است كه روي آن پس از بسم الله  آيه مباركه نور تا جمله (يوما تتقلب فيه القلوب و الابصار) و در پايان آن عبارت (كتيبه احمد اخوان 1377) خوانده ميشود كه روي تيزه طاقبند ورودي كلمه جلاله (الله) به خط طلائي درشتي جلب توجه ميكند

و بالاي كتيبه آراسته به قاب بندي متضمن تابلوهاي كاشيكاري معرق است.

ودر ميانه قابهائي آن سه ترنج نمودارند و در ترنجهاي طرفين به خط نستعليق مشكي در زمينه سفيدي يك طرف عبارت (كاشي تراش حسين برهاني اصفهاني) و در طرف ديگر (بناء محمد ولد غلامعلي شعرباف) و در ترنج كشيده وسطي به خط طلائي عبارات ذيل معرق شده اند.

«بر حسب اراده حضرت آيت الله بروجردي مدظله در سال 1347 قمري بنياد گرديد اثر حسين بن محمد معمار معروف لرزاده»

كه اين تاريخ هاي مختلف سال بناي هر قسمت را روشن ميسازد

و در جبهه ايوان بزرگزير هره دندانه آجري لب بام كتيبه اي است به خط ثلثي سفيدي كه روي آن آيات سه گانه از آخر سوره مباركه حج يعني (يا ايها الذين آمنوا اركعوا واسجدوا واعبدوا ربكم و افعلوا الخير لعلكم تفلحون (تا) واعتصموا بالله هو موليكم فنعم المولي و نعم النصير) نوشته شده است

گنبد

و بر فراز مقصوره ياد شده گنبدي است شلجمي شكل و معظم به قطر 24 و ارتفاع 24 متر باعنقي استوانه اي بارتفاع 7 متر مشتمل بر شانزده درگاه زيبا بادرهاي شيشه اعلا سراپا آراسته به كاشيهاي معرق زمينه آبي آسماني و نقشه بند اسليمي داراي كتيبه اي در منتهاي اليه عنق به خط ثلثي سفيد است كه روي آن چند سوره قرآني خوانده ميشود.

و در فواصل درگاهاي داخل ترنجهائي اسامي جلاله جلب توجه ميكند

اما در سطح فرازين در بين كاشيكاريها درزهائي نمودار است كه از سهل انگاري و عدم مداقه بناي كاشيكار حكايت ميكند و چه بسا همين درزها موجب نفوذ آب برف و باران به پشت كاشيهاي و در نتيجه باعث ريزش آنها در ييخساري بگردد

دو گلدسته در طرفين ايوان مقصوره

و در طرفين  ايوان بزرگ جلو مقصوره دو گلدسته بلند و مجلل است اين گلدسته ها به قطر 20/3 متر ارتفاع از سطح زمين 60 و از سطح بام 40 متر در اسلوب ساختمان با گلدسته هاي طرفين ايوان آينه مشابه است يعني ابتدا هشت تركي ورودي آن مقرنس  و بالاي آن قسمتي مخروطي گلداني ورودي آن قلمه استوانه اي و داراي مقرنسي در زير نعلبكي است با اين تفاوت كه روي آنها غرفه هائي سه مرتبه ساخته شده است و با اينكه ارتفاعشان از سطح بام با آنها يكسان به نظر ميرسد در عين حال به اندازه هشت متر ارتفاع ايوان مسجد نسبت به ايوان آينه و حدود شش متر ارتفاع دو غرفه اضافي حدود چهارده متر از گلدسته هاي آستانه مرتفع تر مي باشند كه يكي از آنها جديداً كاشيكاري گرديده داراي كتيبه گلوبندي سوره كوثر و از حسن منظر بيشتري برخوردار شده است

دو گوشواره چهل ستوني طرفين

و در جانب مقصورخه از شرق و غرب دو گوشواره يا شبستان چهل ستوني يكنواخت به صورت چهار ضلعي متساوي به وسعت 30 در 30 ارتفاع 8 متر با طاقي تخت از تير آهن و آجر كه در پنج رديف برفراز پانزده ستون قطور استوانه اي و بيست نمي ستون حمل شده است و روي آن را با قشري از قير اندود ساخته سپس با سيمان فرش كرده اند ميباشد و در زير آن بفاصله كمي پوشش تزييني افزوده اند بدين توضيح كه نخست به وسيله تيرآهن هائي عمود بر يكديگر قاب بندي كرده در هر چشمه يك قاب برجسته ساخته اند و درون هر قابي نه قابچه با آهن قلمه اسكلت بندي كرده اند كه اندكي برجستگي دارند و ميانهآنها را شيشه پوش كرده روي قابها و قابچه ها را سيمانكاري نموده اند كه با اتصال فيش برق چراغهاي پشت شيشه ها را روشن ميشوند كه ازاره آن با ارتفاع 1 متر و هفتاد از سنگ مرمر كرمان و جدار آن با سيمان سفيد اندود شده است

تالار سراسري جلو شبستانها

و جلو هريك از دو گوشواره ها يا شبستانها تالاري است سراسري هريك به طول 30 متر و عرض 5 ارتفاع 10 متر كه پوشش زيرين با پنج چشمه و شش قابجه بندي شيشه پوش بر فراز شش ستون استوانه اي از بتن مسلح و سر ستونهاي مقرنس سنگي است كه در پنج درگاه به جانب شبستان و يكدرچه به راه پله جنب ايوان از هر تالار گشوده است و جلو هريك درهاي زيبائي نصب گرديده لب كليه در گاه ها با سنگهاي سي سانتي متر ابزار زده آراسته است

و بين درگاهها جرزها ئيست كه ازاره آنها سنگ سياه دو ابزار زده ورودي آنها به عرض ده سانتي متر كاشيكاري زمينه فيروزه اي منقش به نقوش گل بوته و بالاي آنها به عرض سه سانتيمتر سنگ مشكي و برافزار آن به عرض سي سانتي متر سنگ تراويتن و روي آن دگر باره سه سانتي متر مرمذر مشكي صيقلي و بالاي آن آراسته به كاشيكاري معرق با نقشه قاب بندي است كه در بدنه هر جرزي  شش ترنج و درون هر ترنجي يكي از اسامي جلاله به خط ثلثي طلائي يا سفيدي معرق شده اند.

و بالاي درگاها زير پوشش هر تالار كتيبه اي است به عرض چهل سانتي متر به خط سفيد ثلثي كه روي آن سوره هاي متعددي از قرآن خوانده ميشود

و سطح ايوان با سنگهاي مرمر ماشيني سفيدي در ميانه قابي از سنگ سياه فرش شده است كه از سطح صحن حدود سي سانتي متر ارتفاع دارد

صحن

و جلو ابنيه توصيف شده سراسر  صحني مروح و متشكل از سه قسمت قراردارد كه قسمت نخست به عرض 18 طول 90 متر سراسري  است و قسمت دوم به واسطه وجود بنا يكي مخزن كتب و ديگري آبدار خانه يا انبار مسجد بيست متر از قسمت اوليه كمتر ميشود يعني از شرق به  غرب 70 متر و از جنوب به شمال 93 متر است و قسمت سوم به صورت شكم دريدگي و به هيئت پنج تركي است كه درد و نبش آن دو گلدسته قرار دارد و طول اين قسمت 54 متر و عرضش 20 متر ميباشد

اما گلدسته ياد شده از سطح بام حدود 5متر ضلع مربع و سه متر استوانه و يك متر مقرنس و روي آن نعلبكي و دو تالارچه هشت تركي با هشت ستون ساخته شده است و روي آن تالار چه دومي قدري كوچكتر است و برفراز پوشش آن قبه اي امرودي بنياد گرديده است كه جدارش آجري و در معرض كاشيكاري است.

گنبد شمالي يا كارگاه فني

و در ضلع شمالي شكم دريدگي صحن گنبدي ديگري است كه از لحاظ حسن معماري ممتاز است و اينك بدون تزيينات به صورت كارگاه فني كاشي تراشان درآمده استو داراي گنبد شلجمي است كه پس از كاشيكاري و كسب حسن منظر بيشتري بايد مورد توصيف قرار گيرد

راهرو غربي و موافق آن

اما مدخل كتابخانه در ساحل رودخانه واقع و داراي جلو خاني است كه در يك طرف آن هفت باب مغازه با غرفه هاي فوقاني است كه جديد كه در يك طرف آن هفت باب مغازه با غرفه هاي فوقاني است كه جديد ساز و موقوفه مسجد است و دومين درب مسجد ميباشد از اين درب ورودي به محوطه اي رو باز وارد ميشوند كه چاه عميق در جانب غربي آن واقع است و برفراز آن بالكني زده شده است و برفراز  چاه سنگابي است يكپارچه از مرمر بشكل گلدان به قطر بيش از يك متر بالبه برجي كنگره دار طره اي اهدائي قاروني واقف منبر مرمري سابق الذكر كه بر فراز آن رو پوشي از شيشه قرار داده آن را از دستمالي و لمس عابرين مصون داشته اند و در اطراف آن حوضي ساخته شده است كه آب چاه مستقيماً وارد سنگاب گرديده از اطراف آن به اين حوضچه سرازير ميگردد و از آنجا به سوي حوض بزرگ وسط صحن و حوضها وضو خانه و غيره جاري ميشود

ايوان سر درب غربي

و جلو درب ورودي مسجد و كتابخانه از جلو خان ياد شده ايواني است به صورت پنج ظلعي  به دهانه 5 متر و 50 و عرض 2 مت ارتفاع 14 متر بااراده اي از سنگ سياه ابزتر زده و جرز و اسپر كاشيكاري معرق بنقشه قاب بندي و پوشش رسمي سازي آراسته بكاشيهاي معرق لچكهيا و جبهه مزين بهمان نوع كاشي داراي دو كتيبه يكي به خط نستعليق سفيد در ترنجي كشيده از كاشي معرق

كه كتيبه نخست در كمرگاه ايوان به صورت كمربندي است كه روي آن ابيات ذيل تعريق گرديده است:

آيت الله بروجردي سليل مصطفي                 كرد با تاييد يزدان مسجدي در قم بنا

مسجدي از پايه تقوي اسا آن قويم       مسجدي با اذن حق كوسر كشيده بر سما

مسجدي كامد براي بندگي نعم المكان        مسجدي گرديد بهر نشر دين نعم البنا

ساخت چون اين مسجد اعظم باخلاص تمام   مركز علم و عمل گرديد در صبح و مسا

گر نديدي حضرت او را ببين مسجد برش               تا بداني پايه همت كجا بوده كجا

پرچم توحيد را تنها در قمبر افراشت                 بلكه مشرق و مغرب بپا كرد اين ولوا

گرچه در ظاهر زدنيا رفته اما در جهان                    تا قيامت با بزرگي نام او ماند بجا

صدهزاران  رحمت حق بادبر آن روح پاك          كاينچنين عمري بپايان برد در راه خدا

علاوه در سينه اسپر بر افزار درب ورودي مسجد درون ترنجي بيضي به خط نستعليق درشتي آيه شريفه(ادخلوها بسلام آمنين) خوانده ميشود و كتيبه دوم در جبهه ايوان ورودي آن عبارات ذيل معرق شده است

در زمان توليت حضرت حجت الاسلام آيت الله زاده بروجردي آقاي حاج سيد محمد حسن طباطبائي صورت اتمام پذيرفت 1385 قمري

تالار يا رواق خارجي مسجد

و در جهت جنوبي مقصوره و ميانه دو شبستان از خارج تالاري است مفخم به دهانه 24 متر و ارتفاع 16 متر و عرض 11 متر با جداري از آجر تراش كه در قسمت بالاي سه بدنه آن دندانه هاي آجري ديده ميشود ولي پس از كاشيكاري از حسن منظر خاصي برخوردار خواهد گشتو طاق آن تخت و خفته رسته تير آهن پوش است كه از جلو بر فراز ده ستون  بتن مسلح با سرستون هاي سنگي مقرنس حمل شده است و دو ستون وسطي از بقيه بلندتر و هشت ستون جانبين قدري كوتاه تر ميباشد و باندازه دو متر ارز نيش بناي شبستانهاي طرفين پيش آمده است كه در محاذات جرز قرار دارند در نتيجه از دو سوي راه پله ايست كه با بالا رفتن زير تالار چه اي وارد ميشوند كه با ندازه قطر پايه  هاي مقصوره (حدود دو متر و نيم ) ميشود و سپس بموحطه تالار چه اصلي درميآيند كه هريك از اين دو تالارچه داران دو ستون زوجي است و اندكي از ستونهاي تالار كوتاهترند

در پايان به خاطر اداء حق آن بزرگوار ميافزايد كه آيت الله بروجردي در ده ساله عمر خود يگانه پرچمدار فرقه امامي و بزرگترين مرجع روحاني و مفتي طايفه جعفري شمرده است و ولادتش به سال 1292 در بروجرد اتفاق افتاد و مقدمات را در مولد خويش و سطوح را در اصفهان و علوم نظري را در نجف اشرف فرا گرفت و در سال 1331 به بروجرد بازگشت و پس از رحلت والد ماجد خود مرحوم آقا سيد علي در آن شهر بر پيشوايان ديگر تقدم يافت تا بمرور در صفحه غرب مرجعيتي كسب كرده در ذي الحجه 1364 قمري به منظور عمل فتق به شهر ري و بيمارستان فيروز آبادي سفر كرد كه شاهنشاه آريا مهر از ايشان در آن بيمارستان عيادت كردند

در اين موقع مراجع قم از ايشان به وسيله تلگراف به قم دعوت كردند در نتيجه در چهاردهم محرم سال 1365 به قم منتقل شده كه او با  استقبال شاياني مواجه گرديدند وطولي نكشيد كه بر ديگران مقدم گرديد در اين موقع زعيم شيعه آيت الله آقاي سيد ابوالحسن موسوي اصفهاني در نجف رحلت يافت و از اين وقت بواسطه جامعيت شرايط امام زمام داراي چون عقل و درايت و كارداني سعه نظر و بسط يدو بلندي همت در راس حوزه علميه قرار گرفته مرجعيت نامه يافت وبه مرور با در گذشت آيت الله قمي در عراق و رحلت مراجع آن روز قم يگانه مرجع شيعه گرديدند و در بسياري از پايتخت هاي ممالك بزرگ جهان و شهرهاي بزرگ آمريكا و انگلستان و آلمان و مصر سودان و اندونزي و پاكستان و افغان مبلغين واجد صلاحيتي اعزام  داشته هزينه آن را هم ميپرداخت و بمباشرت آنان مساجد چندي  بنيان نهاد علاوه مدرسه مجللي هم در نجف اشرف و حسينيه اي در سامرا و مدارسي هم در كرمانشاه و بروجرد و غير اينها بنياد نمود

و از جمله در قم همين مسجد را بنا كرده كتابخانه اش را تاسيس فرمود و نيز مدرسه مهدي قلي خان را از اساس خراب كرده در سه طبقه تجديد بنا نموده و از آثار علمي ايشان جز تنقيح الوسائل كتابي انتشار نيافته است

و رحلت معظم له به سال 1381 قمري اتفاق افتاده است(رحمة الله عليه)0

موقوفات مسجد

موقوفات مسجد اعظم عبارتند از:

·         1. شش دانگ از دهكده محمدآباد واقع در بروجرد.

·         2. سه دانگ از دهكده سراب واقع در بروجرد.

·         3. 47 شعير از قريه مسگان واقع در بروجرد.

·         4. 7 شعير از قريه زارم واقع در بروجرد.

·         5. 4 دانگ از يك خانه در تهران.

·         6. 135 سهم از كارخانه برق صنايع قم.

·     7. 18 باب مغازه اطراف حرم و مسجد اعظم؛ كه در سال 1341 هـ.ش حدود يك ميليون ريال عائدى داشته است و اگر دقتى در اداره آن‌ها شود فقط همين يك مورد به خوبى جوابگوى همه احتياجات روزانه مسجد مى‌باشد.

·     8. از سال 1342 هـ.ش به بعد نيز موقوفات ديگرى توسط مردم متدين به همين منظور وقف گرديده است كه مجموعاً با اسناد و مدارك در اختيار نواده معظم‌له، حضرت آيت الله علوي بروجردى مى‌باشد